Vaên kieän chung cuûa hai Boä Giaùo lyù Ñöùc tin
vaø Boä Vaên hoùa vaø Giaùo duïc:
Antiqua et Nova
(Söï khoân ngoan vöøa coå xöa vöøa môùi meû):
"Nhöõng löu yù veà moái töông quan
giöõa Trí tueä nhaân taïo vaø Trí tueä con ngöôøi."
Vaên kieän chung cuûa hai Boä Giaùo lyù Ñöùc tin vaø Boä Vaên hoùa vaø Giaùo duïc: Antiqua et Nova (Söï khoân ngoan vöøa coå xöa vöøa môùi meû): "Nhöõng löu yù veà moái töông quan giöõa Trí tueä nhaân taïo vaø Trí tueä con ngöôøi."
Chuyeån ngöõ: Ban Dòch thuaät HÑGMVN
(WHÑ 20-07-2025) - Ngaøy 28/01/2025, Toaø Thaùnh ñaõ coâng boá Vaên kieän chung cuûa hai Boä Giaùo lyù Ñöùc tin vaø Boä Vaên hoùa vaø Giaùo duïc veà nhöõng löu yù veà moái töông quan giöõa Trí tueä nhaân taïo vaø Trí tueä con ngöôøi.
Sau ñaây laø baûn dòch Vieät ngöõ cuûa Taøi lieäu naøy do Ban Dòch thuaät Hoäi ñoàng Giaùm muïc Vieät Nam thöïc hieän:
Boä Giaùo lyù Ñöùc tin
Boä Vaên hoùa vaø Giaùo duïc
Antiqua et Nova
(Söï khoân ngoan vöøa coå xöa vöøa môùi meû)
Nhöõng löu yù veà moái töông quan giöõa Trí tueä nhaân taïo vaø Trí tueä con ngöôøi
I. Giôùi thieäu
1. Vôùi söï khoân ngoan vöøa coå xöa vöøa môùi meû (x. Mt 13,52), chuùng ta ñöôïc keâu goïi suy ngaãm veà nhöõng thaùch thöùc vaø cô hoäi hieän taïi do nhöõng tieán boä khoa hoïc vaø coâng ngheä ñaët ra, ñaëc bieät laø söï phaùt trieån gaàn ñaây cuûa Trí tueä nhaân taïo (AI). Truyeàn thoáng Kitoâ giaùo coi moùn quaø trí tueä laø moät khía caïnh thieát yeáu veà caùch con ngöôøi ñöôïc taïo döïng "theo hình aûnh cuûa Thieân Chuùa" (St 1,27). Baét ñaàu töø taàm nhìn toaøn dieän veà con ngöôøi vaø lôøi keâu goïi trong Kinh thaùnh laø "canh taùc" vaø "giöõ gìn" traùi ñaát (St 2,15), Giaùo hoäi nhaán maïnh raèng moùn quaø trí tueä naøy phaûi ñöôïc theå hieän thoâng qua vieäc söû duïng lyù trí vaø khaû naêng kyõ thuaät moät caùch coù traùch nhieäm trong vieäc quaûn lyù theá giôùi ñöôïc taïo thaønh.
2. Giaùo hoäi khuyeán khích con ngöôøi noã löïc ñeå ñaït ñöôïc tieán boä trong lónh vöïc khoa hoïc, coâng ngheä, ngheä thuaät vaø caùc lónh vöïc khaùc, coi chuùng laø moät phaàn "söï hôïp taùc cuûa con ngöôøi vôùi Thieân Chuùa trong vieäc hoaøn thieän coâng trình saùng taïo höõu hình".[1] Nhö saùch Huaán Ca khaúng ñònh: "Thieân Chuùa cho con ngöôøi ñöôïc hieåu bieát ñeå toân vinh Ngöôøi vì nhöõng vieäc laï Ngöôøi laøm" (Hc 38,6). Khaû naêng vaø söï saùng taïo cuûa con ngöôøi laø do Thieân Chuùa ban vaø khi ñöôïc söû duïng ñuùng caùch, seõ toân vinh Thieân Chuùa baèng caùch phaûn aùnh söï khoân ngoan vaø thieän haûo cuûa Ngöôøi. Theo quan ñieåm naøy, khi chuùng ta töï hoûi "laøm ngöôøi" coù nghóa laø gì, chuùng ta khoâng theå khoâng caân nhaéc ñeán khaû naêng khoa hoïc vaø coâng ngheä cuûa mình.
3. Vôùi goùc nhìn nhö theá, baûn Löu yù naøy ñeà caäp ñeán nhöõng thaùch thöùc veà nhaân hoïc vaø ñaïo ñöùc do AI ñaët ra. Ñaây laø nhöõng vaán ñeà ñaëc bieät quan troïng, vì moät trong nhöõng muïc tieâu cuûa coâng ngheä naøy laø moâ phoûng trí thoâng minh cuûa con ngöôøi ñaõ thieát keá ra noù. Ví duï, khoâng gioáng nhö nhieàu saùng taïo khaùc cuûa con ngöôøi, AI coù theå ñöôïc ñaøo taïo döïa treân thaønh quaû saùng taïo cuûa con ngöôøi vaø sau ñoù taïo ra "saûn phaåm" môùi vôùi toác ñoä vaø kyõ naêng thöôøng saùnh ngang hoaëc vöôït troäi hôn nhöõng gì con ngöôøi coù theå laøm, chaúng haïn nhö taïo ra vaên baûn hoaëc hình aûnh khoâng khaùc vôùi caùc taùc phaåm cuûa con ngöôøi. Ñieàu naøy laøm daáy leân moái lo ngaïi saâu xa veà vai troø tieàm taøng cuûa AI trong cuoäc khuûng hoaûng söï thaät ñang gia taêng treân caùc dieãn ñaøn coâng coäng. Hôn nöõa, coâng ngheä naøy ñöôïc thieát keá ñeå hoïc hoûi vaø töï ñoäng thöïc hieän nhöõng choïn löïa nhaát ñònh, thích öùng vôùi caùc tình huoáng môùi cuõng nhö ñöa ra caùc giaûi phaùp maø caùc laäp trình vieân khoâng löôøng tröôùc ñöôïc, do ñoù, noù ñaët ra nhöõng caâu hoûi cô baûn veà traùch nhieäm ñaïo ñöùc vaø söï an toaøn cuûa con ngöôøi, vôùi nhöõng taùc ñoäng roäng hôn ñoái vôùi toaøn xaõ hoäi. Tình hình môùi naøy khieán nhaân loaïi phaûi töï hoûi veà caên tính vaø vai troø cuûa mình treân theá giôùi.
4. Nhìn chung, ña soá ñeàu ñoàng yù raèng AI ñaùnh daáu moät giai ñoaïn môùi vaø quan troïng trong vieäc nhaân loaïi tham gia vaøo coâng ngheä, ñaët noù vaøo troïng taâm cuûa nhöõng gì Ñöùc Giaùo hoaøng Phanxicoâ moâ taû laø "söï thay ñoåi mang tính thôøi ñaïi".[2] Taùc ñoäng cuûa noù ñöôïc caûm nhaän treân toaøn caàu vaø trong nhieàu lónh vöïc, bao goàm moái töông quan caù nhaân, giaùo duïc, ngheà nghieäp, ngheä thuaät, chaêm soùc söùc khoûe, luaät phaùp, chieán tranh vaø quan heä quoác teá. Khi AI tieán trieån nhanh choùng höôùng tôùi nhöõng thaønh töïu lôùn hôn nöõa, ñieàu cöïc kyø quan troïng laø phaûi xem xeùt nhöõng heä luî veà nhaân hoïc vaø ñaïo ñöùc cuûa noù. Ñieàu naøy khoâng chæ bao goàm vieäc giaûm thieåu ruûi ro vaø ngaên ngöøa taùc haïi maø coøn ñaûm baûo raèng caùc öùng duïng cuûa noù ñöôïc söû duïng ñeå thuùc ñaåy söï tieán boä cuûa con ngöôøi vaø lôïi ích chung.
5. Ñeå tích cöïc ñoùng goùp vaøo söï phaân ñònh lieân quan ñeán AI vaø ñeå ñaùp laïi lôøi keâu goïi cuûa Ñöùc Giaùo hoaøng Phanxicoâ veà moät "söï khoân ngoan cuûa con tim" ñöôïc ñoåi môùi,[3] Giaùo hoäi chia seû kinh nghieäm cuûa mình thoâng qua caùc suy tö veà nhaân hoïc vaø ñaïo ñöùc coù trong baûn Löu yù naøy. Vôùi cam keát ñoùng vai troø tích cöïc trong cuoäc ñoái thoaïi toaøn caàu veà nhöõng vaán ñeà naøy, Giaùo hoäi môøi goïi nhöõng ngöôøi ñöôïc giao nhieäm vuï trao truyeàn ñöùc tin - bao goàm cha meï, giaùo vieân, linh muïc vaø giaùm muïc - haõy coáng hieán heát mình cho chuû ñeà quan troïng naøy vôùi söï caån troïng vaø chuù yù. Maëc duø taøi lieäu naøy ñaëc bieät daønh cho hoï, nhöng cuõng höôùng ñeán moät coâng chuùng roäng raõi hôn, nhaát laø nhöõng ngöôøi cuøng chia seû nieàm tin raèng nhöõng tieán boä khoa hoïc vaø coâng ngheä phaûi ñöôïc ñònh höôùng ñeå phuïc vuï con ngöôøi vaø lôïi ích chung.[4]
6. Ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích naøy, taøi lieäu baét ñaàu baèng vieäc phaân bieät caùc khaùi nieäm veà trí tueä trong AI vaø trong trí tueä con ngöôøi. Sau ñoù, taøi lieäu khaùm phaù caùch hieåu cuûa Coâng giaùo veà trí tueä con ngöôøi, cung caáp moät khuoân khoå baét nguoàn töø truyeàn thoáng trieát hoïc vaø thaàn hoïc cuûa Giaùo hoäi. Cuoái cuøng, taøi lieäu ñöa ra caùc höôùng daãn ñeå baûo ñaûm raèng söï phaùt trieån vaø söû duïng AI seõ toân troïng phaåm giaù con ngöôøi vaø thuùc ñaåy söï phaùt trieån con ngöôøi vaø xaõ hoäi caùch toaøn dieän.
II. Trí tueä nhaân taïo laø gì?
7. Khaùi nieäm "trí tueä" trong AI ñaõ phaùt trieån theo thôøi gian, döïa treân moät loaït caùc yù töôûng töø nhieàu ngaønh khaùc nhau. Maëc duø nguoàn goác cuûa noù coù töø nhieàu theá kyû tröôùc, nhöng moät coät moác quan troïng ñaõ dieãn ra vaøo naêm 1956 khi nhaø khoa hoïc maùy tính ngöôøi Myõ John McCarthy toå chöùc moät hoäi thaûo muøa heø taïi Ñaïi hoïc Dartmouth ñeå khaùm phaù vaán ñeà "Trí tueä nhaân taïo", maø oâng ñònh nghóa laø "vieäc taïo ra moät coã maùy coù caùch haønh xöû ñöôïc goïi laø thoâng minh nhö con ngöôøi haønh xöû".[5] Cuoäc hoäi thaûo naøy ñaõ khôûi ñoäng moät chöông trình nghieân cöùu taäp trung vaøo vieäc thieát keá caùc maùy moùc coù khaû naêng thöïc hieän caùc nhieäm vuï thöôøng lieân quan ñeán trí tueä cuûa con ngöôøi vaø haønh vi thoâng minh.
8. Keå töø ñoù, nghieân cöùu AI ñaõ tieán trieån nhanh choùng, daãn ñeán söï phaùt trieån caùc heä thoáng phöùc taïp coù khaû naêng thöïc hieän caùc nhieäm vuï cöïc kyø tinh vi.[6] Caùc heä thoáng ñöôïc goïi laø "AI heïp" (narrow AI) naøy thöôøng ñöôïc thieát keá ñeå thöïc hieän caùc nhieäm vuï cuï theå vaø haïn cheá, chaúng haïn nhö dòch ngoân ngöõ, döï ñoaùn quyõ ñaïo cuûa moät côn baõo, phaân loaïi hình aûnh, traû lôøi caâu hoûi hoaëc taïo noäi dung tröïc quan theo yeâu caàu cuûa ngöôøi duøng. Maëc duø ñònh nghóa veà "trí tueä" trong caùc nghieân cöùu AI thì khaùc nhau, nhöng haàu heát caùc heä thoáng AI hieän ñaïi, ñaëc bieät laø nhöõng heä thoáng söû duïng maùy hoïc (machine learning), ñeàu döïa vaøo suy ñoaùn thoáng keâ thay vì suy luaän logic. Baèng caùch phaân tích caùc taäp döõ lieäu lôùn ñeå xaùc ñònh caùc moâ hình, AI coù theå "döï ñoaùn"[7] keát quaû vaø ñeà ra caùc höôùng tieáp caän môùi, moâ phoûng moät soá tieán trình nhaän thöùc ñieån hình trong caùch con ngöôøi giaûi quyeát vaán ñeà. Nhöõng thaønh töïu naøy coù ñöôïc laø nhôø caùc tieán boä trong coâng ngheä maùy tính (bao goàm maïng nôron, maùy hoïc khoâng giaùm saùt vaø thuaät toaùn tieán hoùa) cuõng nhö caùc caûi tieán veà phaàn cöùng (chaúng haïn nhö boä vi xöû lyù chuyeân duïng). Keát hôïp laïi, caùc coâng ngheä naøy cho pheùp caùc heä thoáng AI phaûn hoài ñoái vôùi caùc yeâu caàu ñaàu vaøo khaùc nhau cuûa con ngöôøi, thích öùng vôùi caùc tình huoáng môùi vaø thaäm chí ñeà xuaát caùc giaûi phaùp môùi maø caùc laäp trình vieân ban ñaàu khoâng löôøng tröôùc ñöôïc.[8]
9. Nhôø nhöõng tieán boä nhanh choùng naøy, nhieàu coâng vieäc tröôùc ñaây voán chæ do con ngöôøi ñaûm nhieäm nay ñaõ ñöôïc giao cho AI. Caùc heä thoáng naøy coù theå taêng cöôøng hoaëc thaäm chí thay theá nhöõng gì con ngöôøi coù theå laøm trong nhieàu lónh vöïc, ñaëc bieät laø trong caùc lónh vöïc chuyeân bieät nhö phaân tích döõ lieäu, nhaän daïng hình aûnh vaø chaån ñoaùn y khoa. Trong khi moãi öùng duïng "AI heïp" ñöôïc thieát keá cho moät nhieäm vuï cuï theå, nhieàu nhaø nghieân cöùu mong muoán phaùt trieån caùi ñöôïc goïi laø "Trí tueä nhaân taïo toång quaùt" (Artificial General Intelligence - AGI) - moät heä thoáng duy nhaát coù khaû naêng hoaït ñoäng treân taát caû caùc lónh vöïc nhaän thöùc vaø thöïc hieän baát kyø nhieäm vuï naøo trong phaïm vi trí tueä cuûa con ngöôøi. Moät soá ngöôøi thaäm chí coøn cho raèng AGI moät ngaøy naøo ñoù coù theå ñaït ñöôïc traïng thaùi "sieâu trí tueä", vöôït qua khaû naêng trí tueä con ngöôøi hoaëc giuùp con ngöôøi soáng "sieâu tröôøng thoï" thoâng qua nhöõng tieán boä trong coâng ngheä sinh hoïc. Tuy nhieân, nhöõng ngöôøi khaùc lo ngaïi raèng nhöõng khaû naêng naøy, ngay caû khi chæ laø giaû thuyeát, moät ngaøy naøo ñoù coù theå laøm lu môø con ngöôøi, trong khi nhöõng ngöôøi khaùc nöõa laïi hoan ngheânh söï bieán ñoåi coù theå xaûy ra naøy.[9]
10. Cô sôû cuûa ñieàu naøy vaø nhieàu quan ñieåm khaùc veà chuû ñeà AI laø giaû ñònh ngaàm raèng thuaät ngöõ "trí tueä" coù theå ñöôïc söû duïng theo cuøng moät caùch ñeå chæ caû trí tueä cuûa con ngöôøi vaø AI. Tuy nhieân, ñieàu naøy khoâng naém baét ñöôïc toaøn boä phaïm vi cuûa khaùi nieäm. Ñoái vôùi con ngöôøi, trí tueä laø moät khaû naêng lieân quan ñeán toaøn boä con ngöôøi, trong khi ñoái vôùi AI, "trí tueä" ñöôïc hieåu theo nghóa chöùc naêng, thöôøng vôùi giaû ñònh raèng caùc hoaït ñoäng ñaëc tröng cuûa taâm trí con ngöôøi coù theå ñöôïc chia nhoû thaønh caùc böôùc ñöôïc soá hoùa ñeå maùy moùc coù theå sao cheùp.[10]
11. Quan ñieåm chöùc naêng naøy ñöôïc minh hoïa qua "Pheùp thöû Turing", theo ñoù moät coã maùy ñöôïc coi laø "thoâng minh" neáu moät ngöôøi khoâng theå phaân bieät haønh vi cuûa noù vôùi haønh vi cuûa con ngöôøi.[11] Tuy nhieân, trong boái caûnh naøy, thuaät ngöõ "haønh vi" chæ ñeà caäp ñeán vieäc thöïc hieän caùc nhieäm vuï trí tueä cuï theå; noù khoâng dieãn taû ñöôïc toaøn boä phaïm vi kinh nghieäm cuûa con ngöôøi, bao goàm khaû naêng tröøu töôïng hoùa, caûm xuùc, saùng taïo vaø cuõng nhö caùc caûm thöùc thaåm myõ, ñaïo ñöùc vaø toân giaùo. Noù cuõng khoâng bao haøm toaøn boä phaïm vi bieåu hieän ñaëc tröng cuûa taâm trí con ngöôøi. Do ñoù, trong tröôøng hôïp cuûa AI, "trí tueä" cuûa moät heä thoáng ñöôïc ñaùnh giaù theo phöông phaùp luaän, nhöng cuõng theo caùch giaûn löôïc, döïa treân khaû naêng taïo ra caùc phaûn hoài thích hôïp cuûa noù - nghóa laø nhöõng phaûn hoài lieân quan ñeán trí tueä con ngöôøi, baát keå nhöõng phaûn hoài ñoù ñöôïc taïo ra nhö theá naøo.
12. Caùc tính naêng tieân tieán cuûa AI mang laïi cho noù nhöõng khaû naêng tinh vi ñeå thöïc hieän caùc nhieäm vuï, nhöng khoâng mang laïi khaû naêng tö duy.[12] Söï khaùc bieät naøy cöïc kyø quan troïng, vì caùch ñònh nghóa "trí tueä" chaéc chaén seõ ñònh hình caùch chuùng ta hieåu moái quan heä giöõa tö duy cuûa con ngöôøi vaø coâng ngheä naøy.[13] Ñeå nhaän ra ñieàu naøy, ta phaûi nhôù laïi söï phong phuù cuûa truyeàn thoáng trieát hoïc vaø thaàn hoïc Kitoâ giaùo, voán mang ñeán söï hieåu bieát saâu saéc vaø toaøn dieän hôn veà trí tueä - moät söï hieåu bieát ñoùng vai troø troïng taâm trong giaùo huaán cuûa Giaùo hoäi veà baûn chaát, phaåm giaù vaø ôn goïi cuûa con ngöôøi.[14]
III. Trí tueä trong truyeàn thoáng trieát hoïc vaø thaàn hoïc
Lyù tính
13. Töø buoåi bình minh cuûa quaù trình töï suy tö cuûa con ngöôøi, taâm trí ñaõ ñoùng vai troø trung taâm trong vieäc hieåu yù nghóa cuûa vieäc trôû thaønh "ngöôøi". Aristotle ñaõ nhaän xeùt raèng: "Töï baûn chaát, moïi ngöôøi ñeàu mong muoán hieåu bieát".[15] Söï hieåu bieát naøy, vôùi khaû naêng tröøu töôïng hoùa ñeå naém baét baûn chaát vaø yù nghóa cuûa söï vaät, laøm con ngöôøi taùch bieät khoûi theá giôùi ñoäng vaät.[16] Khi caùc nhaø trieát hoïc, nhaø thaàn hoïc vaø nhaø taâm lyù hoïc nghieân cöùu baûn chaát chính xaùc cuûa khaû naêng trí tueä naøy, hoï cuõng ñaõ khaùm phaù caùch con ngöôøi hieåu theá giôùi vaø vò trí ñoäc ñaùo cuûa mình trong ñoù. Thoâng qua quaù trình khaùm phaù naøy, truyeàn thoáng Kitoâ giaùo ñaõ hieåu con ngöôøi laø moät thöïc theå bao goàm caû theå xaùc vaø linh hoàn - vöøa coù moái lieân heä saâu saéc vôùi theá giôùi naøy nhöng cuõng vöøa sieâu vöôït treân noù.[17]
14. Trong truyeàn thoáng coå ñieån, khaùi nieäm trí tueä thöôøng ñöôïc hieåu thoâng qua caùc khaùi nieäm boå sung laø "lyù trí" (ratio) vaø "trí naêng" (intellectus). Ñaây khoâng phaûi laø nhöõng khaû naêng rieâng bieät, maø nhö Thaùnh Toâma Aquinoâ giaûi thích, chuùng laø hai caùch thöùc hoaït ñoäng cuûa trí tueä: "Thuaät ngöõ intellectus (trí naêng) ñöôïc hieåu laø khaû naêng ñi saâu vaøo beân trong chaân lyù, trong khi thuaät ngöõ ratio (lyù trí) ñöôïc hieåu laø quaù trình tra vaán vaø dieãn ngoân".[18] Moâ taû ngaén goïn naøy laøm noåi baät hai chieàu kích cô baûn vaø boå sung cho nhau cuûa trí tueä con ngöôøi. Trí naêng (Intellectus) ñeà caäp ñeán söï naém baét chaân lyù caùch tröïc giaùc - töùc laø, naém baét noù baèng "ñoâi maét" cuûa taâm trí - ñi tröôùc vaø laø cô sôû cho laäp luaän. Lyù trí (Ratio) lieân quan ñeán lyù luaän ñuùng ñaén: quaù trình dieãn ngoân, phaân tích daãn ñeán phaùn ñoaùn. Trí naêng cuøng vôùi lyù trí taïo thaønh hai khía caïnh cuûa hoaït ñoäng trí tueä (intelligere), "hoaït ñoäng thöïc söï ñuùng nghóa cuûa con ngöôøi".[19]
15. Vieäc moâ taû con ngöôøi laø moät thöïc theå "coù lyù trí" khoâng coù nghóa laø giôùi haïn con ngöôøi vaøo moät phöông thöùc tö duy cuï theå naøo; ñuùng hôn, noù thöøa nhaän raèng khaû naêng hieåu bieát veà maët trí tueä ñònh hình vaø thaám nhuaàn moïi khía caïnh cuûa hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi.[20] Vaø duø laøm hay hoaëc dôû, khaû naêng naøy vaãn laø moät khía caïnh noäi taïi cuûa baûn chaát con ngöôøi. Theo nghóa naøy, thuaät ngöõ 'coù lyù trí' bao haøm taát caû caùc khaû naêng cuûa con ngöôøi", bao goàm caû nhöõng khaû naêng lieân quan ñeán "bieát vaø hieåu, cuõng nhö nhöõng khaû naêng veà yù chí, tình caûm, löïa choïn vaø mong muoán; noù cuõng bao goàm taát caû caùc chöùc naêng theå lyù coù lieân quan chaët cheõ ñeán nhöõng khaû naêng naøy".[21] Quan ñieåm toaøn dieän naøy nhaán maïnh laøm theá naøo, trong con ngöôøi voán ñöôïc taïo ra theo "hình aûnh cuûa Chuùa", lyù trí ñöôïc tích hôïp theo caùch naâng cao, ñònh hình vaø bieán ñoåi caû yù chí vaø haønh ñoäng cuûa ngöôøi ñoù.[22]
Theå xaùc
16. Tö töôûng Kitoâ giaùo xem xeùt caùc khaû naêng trí tueä cuûa con ngöôøi trong khuoân khoå cuûa moät nhaân hoïc toaøn dieän, coi con ngöôøi chuû yeáu laø coù theå xaùc. Trong con ngöôøi, tinh thaàn vaø vaät chaát "khoâng phaûi laø hai baûn chaát hôïp nhaát, maø ñuùng hôn, söï keát hôïp cuûa chuùng taïo thaønh moät baûn chaát duy nhaát".[23] Noùi caùch khaùc, linh hoàn khoâng chæ laø "phaàn" phi vaät chaát cuûa con ngöôøi chöùa ñöïng beân trong thaân xaùc, vaø thaân xaùc cuõng khoâng phaûi laø lôùp voû ngoaøi chöùa ñöïng moät "coát loõi" voâ hình. Nhöng, toaøn boä con ngöôøi ñoàng thôøi vöøa laø vaät chaát vöøa laø tinh thaàn. Söï hieåu bieát naøy phaûn aùnh giaùo huaán cuûa Kinh Thaùnh, coi con ngöôøi laø moät höõu theå soáng moái töông quan vôùi Thieân Chuùa vaø nhöõng ngöôøi khaùc (vaø do ñoù laø moät chieàu kích tinh thaàn ñích thöïc) ôû beân trong vaø thoâng qua söï hieän höõu theå xaùc naøy.[24] YÙ nghóa saâu xa cuûa tình traïng naøy ñöôïc soi saùng theâm bôûi maàu nhieäm Nhaäp theå, qua ñoù chính Thieân Chuùa ñaõ maëc laáy xaùc thòt cuûa chuùng ta vaø "naâng noù leân moät phaåm giaù cao caû".[25]
17. Maëc duø hieän höõu saâu xa vôùi thaân xaùc, con ngöôøi vöôït leân treân theá giôùi vaät chaát nhôø linh hoàn, voán "coù theå noùi laø ôû chaân trôøi cuûa vónh cöûu vaø thôøi gian".[26] Khaû naêng sieâu vieät cuûa trí tueä vaø söï töï do töï taïi cuûa yù chí thuoäc veà linh hoàn, qua ñoù con ngöôøi "chia seû aùnh saùng cuûa taâm trí thaùnh thieâng".[27] Tuy nhieân, tinh thaàn con ngöôøi khoâng theå hieåu bieát nhö vaãn thöôøng hieåu bieát neáu khoâng coù thaân xaùc.[28] Theá neân, caùc khaû naêng trí tueä cuûa con ngöôøi laø moät phaàn khoâng theå thieáu cuûa moät ngaønh nhaân hoïc thöøa nhaän raèng con ngöôøi laø "moät söï thoáng nhaát cuûa theå xaùc vaø linh hoàn".[29] Caùc khía caïnh khaùc cuûa söï hieåu bieát naøy seõ ñöôïc trieån khai trong phaàn sau.
Tính töông quan
18. Con ngöôøi, "do chính baûn chaát cuûa mình, höôùng tôùi söï hieäp thoâng lieân vò",[30] coù khaû naêng hieåu bieát laãn nhau, trao ban chính mình trong tình yeâu vaø böôùc vaøo hieäp thoâng vôùi ngöôøi khaùc. Theo ñoù, trí tueä cuûa con ngöôøi khoâng phaûi laø moät khaû naêng bieät laäp maø ñöôïc söû duïng trong caùc moái töông quan, theå hieän ñaày ñuû nhaát trong ñoái thoaïi, hôïp taùc vaø lieân ñôùi. Chuùng ta hoïc hoûi vôùi ngöôøi khaùc vaø qua ngöôøi khaùc.
19. Ñònh höôùng töông quan cuûa con ngöôøi cuoái cuøng ñöôïc ñaët neàn taûng treân söï töï hieán muoân ñôøi cuûa Thieân Chuùa Ba Ngoâi, maø tình yeâu cuûa Ngöôøi ñöôïc maëc khaûi trong saùng taïo vaø cöùu ñoä.[31] Con ngöôøi "ñöôïc môøi goïi chia seû söï soáng cuûa chính Thieân Chuùa, nhôø tri thöùc vaø tình yeâu".[32]
20. Ôn goïi hieäp thoâng vôùi Thieân Chuùa nhaát thieát gaén lieàn vôùi lôøi goïi hieäp thoâng vôùi ngöôøi khaùc. Tình yeâu ñoái vôùi Thieân Chuùa khoâng theå taùch rôøi khoûi tình yeâu daønh cho ngöôøi laân caän (x. 1Ga 4,20; Mt 22,37-39). Nhôø aân suûng ñöôïc chia seû söï soáng cuûa Thieân Chuùa, caùc Kitoâ höõu cuõng ñöôïc môøi goïi noi theo aân suûng doài daøo cuûa Chuùa Kitoâ (x. 2Cr 9,8-11; Ep 5,1-2) baèng caùch tuaân theo leänh truyeàn cuûa Ngöôøi laø "haõy yeâu thöông nhau nhö Thaày ñaõ yeâu thöông anh em" (Ga 13,34).[33] Yeâu thöông vaø phuïc vuï, phaûn aùnh söï soáng töï trao ban cuûa Thieân Chuùa, vöôït leân treân lôïi ích caù nhaân ñeå ñaùp öùng ñaày ñuû hôn ôn goïi laøm ngöôøi (x. 1Ga 2,9). Vieäc daán thaân chaêm lo cho nhau thaäm chí coøn cao caû hôn laø bieát nhieàu thöù, vì "giaû nhö toâi ñöôïc bieát heát moïi ñieàu bí nhieäm, moïi leõ cao sieâu# maø khoâng coù ñöùc meán, thì toâi cuõng chaúng laø gì. (1Cr 13,2).
Töông quan vôùi Chaân lyù
21. Sau cuøng trí tueä cuûa con ngöôøi laø "moùn quaø Chuùa ban taëng ñeå ñoùn nhaän chaân lyù".[34] Theo nghóa keùp cuûa intellectus-ratio (trí naêng-lyù trí), noù cho pheùp con ngöôøi khaùm phaù nhöõng thöïc taïi vöôït quaù kinh nghieäm giaùc quan thuaàn tuyù hoaëc söï höõu duïng, vì "öôùc mong chaân lyù laø moät phaàn cuûa chính baûn chaát con ngöôøi. Ñaëc tính baåm sinh cuûa lyù trí con ngöôøi laø ñaët caâu hoûi taïi sao moïi thöù laïi dieãn ra nhö vaäy".[35] Baèng caùch vöôït ra khoûi giôùi haïn cuûa döõ lieäu thöïc nghieäm, trí tueä cuûa con ngöôøi coù khaû naêng "chaéc chaén ñaït ñeán chính thöïc taïi nhö coù theå bieát ñöôïc".[36] Trong khi thöïc taïi vaãn chæ ñöôïc bieát moät phaàn, thì söï khao khaùt chaân lyù "luoân thuùc ñaåy lyù trí tieán xa hôn; thöïc vaäy, lyù trí nhö theå bò choaùng ngôïp khi thaáy raèng noù luoân coù theå tieán xa hôn nhöõng gì noù ñaõ ñaït ñöôïc".[37] Maëc duø Chaân lyù töï noù vöôït qua ranh giôùi cuûa trí tueä con ngöôøi, nhöng noù vaãn thu huùt trí tueä con ngöôøi moät caùch khoâng theå cöôõng laïi.[38] Bò söùc haáp daãn naøy thuùc ñaåy, con ngöôøi ñöôïc daãn daét ñeå tìm kieám "nhöõng chaân lyù saâu xa hôn".[39]
22. Ñoäng löïc baåm sinh naøy höôùng tôùi vieäc theo ñuoåi chaân lyù ñaëc bieät roõ raøng trong khaû naêng hieåu ngöõ nghóa vaø saùng taïo ñaëc tröng cuûa con ngöôøi,[40] qua ñoù cuoäc tìm kieám naøy dieãn ra theo "caùch phuø hôïp vôùi baûn chaát xaõ hoäi vaø phaåm giaù cuûa con ngöôøi".[41] Töông töï nhö vaäy, caàn phaûi coù moät ñònh höôùng oån ñònh höôùng tôùi chaân lyù ñeå loøng baùc aùi vöøa mang tính chaân thöïc vöøa mang tính phoå quaùt.[42]
23. Cuoäc tìm kieám chaân lyù ñaït ñeán bieåu hieän cao nhaát khi môû ra vôùi nhöõng thöïc taïi vöôït treân theá giôùi vaät chaát vaø taïo thaønh. Trong Thieân Chuùa, moïi chaân lyù ñeàu ñaït ñöôïc yù nghóa toái haäu vaø nguyeân thuyû cuûa chuùng.[43] Vieäc phoù thaùc baûn thaân cho Thieân Chuùa laø moät "quyeát ñònh neàn taûng raøng buoäc toaøn theå con ngöôøi".[44] Theo caùch naøy, con ngöôøi hoaøn toaøn trôû thaønh ñieàu maø hoï ñöôïc môøi goïi trôû thaønh: "trí khoân vaø yù chí theå hieän baûn tính thieâng lieâng cuûa chuùng", giuùp con ngöôøi "haønh ñoäng theá naøo ñeå söï töï do cuûa hoï ñöôïc theå hieän troïn veïn".[45]
Quaûn trò theá giôùi
24. Ñöùc tin Kitoâ giaùo hieåu raèng taïo döïng laø haønh ñoäng töï do cuûa Thieân Chuùa Ba Ngoâi, Ñaáng, theo nhö Thaùnh Boânaventura thaønh Bagnoregio giaûi thích, taïo döïng "khoâng phaûi ñeå gia taêng vinh quang cuûa Ngöôøi, nhöng ñeå baøy toû vaø thoâng truyeàn vinh quang ñoù".[46] Vì Thieân Chuùa taïo döïng theo söï Khoân ngoan cuûa Ngöôøi (x. Kn 9,9; Gr 10,12), neân taïo döïng thaám nhuaàn moät traät töï noäi taïi phaûn aùnh keá hoaïch cuûa Thieân Chuùa (x. St 1; Ñn 2,21-22; Is 45,18; Tv 74,12-17; 104)[47] trong ñoù Thieân Chuùa ñaõ keâu goïi con ngöôøi ñaûm nhaän moät vai troø: vun troàng vaø chaêm soùc theá giôùi.[48]
25. Ñöôïc taïo döïng bôûi ñoâi baøn tay cuûa Ñaáng Taïo hoùa, con ngöôøi soáng caên tính cuûa mình nhö nhöõng höõu theå ñöôïc taïo ra theo hình aûnh cuûa Thieân Chuùa qua vieäc "baûo veä" vaø "canh taùc" (x St 2,15) thuï taïo - söû duïng trí tueä vaø kyõ naêng cuûa mình ñeå chaêm soùc vaø phaùt trieån muoân loaøi thuï taïo theo keá hoaïch cuûa Chuùa.[49] Trong ñoù, trí tueä cuûa con ngöôøi phaûn aùnh Trí Tueä cuûa Ñaáng ñaõ taïo neân muoân loaøi muoân vaät (x St 1-2; Ga 1),[50] khoâng ngöøng naâng ñôõ vaø höôùng daãn chuùng ñeán cuøng ñích cuûa chuùng trong Ngöôøi.[51] Hôn nöõa, con ngöôøi ñöôïc keâu goïi phaùt trieån khaû naêng cuûa mình nôi khoa hoïc vaø coâng ngheä, vì qua ñoù, Thieân Chuùa ñöôïc toân vinh (x. Hc 38,6). Do ñoù, trong moái töông quan ñuùng ñaén vôùi muoân loaøi thuï taïo, con ngöôøi, moät maët, söû duïng trí tueä vaø kyõ naêng cuûa mình ñeå coäng taùc vôùi Thieân Chuùa trong vieäc höôùng daãn thuï taïo höôùng tôùi muïc ñích maø Ngaøi ñaõ ñònh cho chuùng.[52] Maët khaùc, nhö Thaùnh Boânaventura nhaän xeùt, chính thuï taïo laïi giuùp taâm trí con ngöôøi "daàn daàn vöôn tôùi Nguyeân lyù toái cao, töùc laø Thieân Chuùa".[53]
Hieåu bieát toaøn dieän veà trí tueä cuûa con ngöôøi
26. Trong boái caûnh naøy, trí tueä cuûa con ngöôøi caøng ñöôïc hieåu nhö moät khaû naêng voán laøm neân moät phaàn thieát yeáu trong caùch toaøn theå con ngöôøi töông taùc vôùi thöïc taïi. Söï töông taùc ñích thöïc ñoøi hoûi phaûi naém baét toaøn boä caùc chieàu kích cuûa baûn theå con ngöôøi: tinh thaàn, nhaän thöùc, theå chaát vaø töông quan.
27. Söï töông taùc naøy dieãn ra theo nhieàu caùch khaùc nhau, vì moãi ngöôøi, theo caù tính ña dieän cuûa mình,[54] tìm caùch hieåu theá giôùi, lieân heä vôùi ngöôøi khaùc, giaûi quyeát vaán ñeà, theå hieän söï saùng taïo vaø theo ñuoåi haïnh phuùc toaøn dieän thoâng qua söï töông taùc haøi hoøa giöõa caùc chieàu kích khaùc nhau cuûa trí tueä con ngöôøi.[55] Ñieàu naøy lieân quan ñeán khaû naêng lyù luaän vaø ngoân ngöõ nhöng cuõng coù theå goàm caû caùc phöông thöùc töông taùc vôùi thöïc taïi khaùc nöõa. Haõy xem xeùt coâng vieäc cuûa moät ngheä nhaân, laø ngöôøi "phaûi nhìn ra ñöôïc moät hình daïng cuï theå trong khoái vaät chaát voâ tri maø nhöõng ngöôøi khaùc khoâng theå nhaän ra"[56] vaø taïo ra noù nhôø vaøo tröïc giaùc vaø kyõ naêng cuûa mình. Nhöõng daân toäc baûn ñòa soáng gaàn guõi vôùi ñaát ñai thöôøng coù yù thöùc saâu saéc veà thieân nhieân vaø caùc chu kyø cuûa noù.[57] Töông töï nhö vaäy, moät ngöôøi baïn bieát noùi ñuùng nôi ñuùng luùc hay thu xeáp caùc moái töông quan cuûa con ngöôøi laø ví duï veà moät trí thoâng minh voán laø "keát quaû cuûa söï töï vaán, ñoái thoaïi vaø gaëp gôõ chaân tình giöõa con ngöôøi vôùi nhau".[58] Nhö Ñöùc Giaùo hoaøng Phanxicoâ ñaõ nhaän xeùt, "trong thôøi ñaïi trí tueä nhaân taïo naøy, chuùng ta khoâng theå queân raèng caàn phaûi coù thô ca vaø tình yeâu ñeå cöùu roãi nhaân loaïi cuûa chuùng ta".[59]
28. Coát loõi söï hieåu bieát Kitoâ giaùo veà trí tueä laø söï keát hôïp chaân lyù vaøo ñôøi soáng ñaïo ñöùc vaø tinh thaàn cuûa con ngöôøi, ñònh höôùng haønh ñoäng ngöôøi ñoù theo aùnh saùng thieän haûo vaø chaân lyù cuûa Thieân Chuùa. Theo keá hoaïch cuûa Ngöôøi, trí tueä, theo nghóa ñaày ñuû nhaát cuûa noù, cuõng bao goàm khaû naêng thöôûng thöùc nhöõng gì laø chaân, thieän, myõ. Nhö nhaø thô ngöôøi Phaùp theá kyû XX Paul Claudel ñaõ dieãn ñaït, "trí tueä chaúng laø gì neáu khoâng coù nieàm vui".[60] Töông töï nhö vaäy, Dante trong Paradiso, khi ñaït ñeán taàng trôøi cao nhaát, ñaõ chöùng minh raèng ñænh cao cuûa nieàm vui trí tueä naøy ñöôïc tìm thaáy trong "aùnh saùng trí tueä ñaày traøn tình yeâu, tình yeâu ñoái vôùi ñieàu thieän ñích thöïc traøn ñaày nieàm vui, nieàm vui vöôït quaù moïi vò ngoït ngaøo".[61]
29. Do ñoù, hieåu bieát ñuùng ñaén veà trí tueä cuûa con ngöôøi khoâng theå bò giaûn löôïc thaønh vieäc tieáp thu caùc söï kieän hoaëc khaû naêng thöïc hieän caùc nhieäm vuï cuï theå. Thay vaøo ñoù, noù lieân quan ñeán vieäc con ngöôøi môû ra vôùi nhöõng vaán naïn toái haäu cuûa cuoäc soáng vaø phaûn aùnh ñònh höôùng höôùng tôùi Chaân Lyù vaø Söï Thieän.[62] Laø bieåu hieän cuûa hình aûnh thaàn thieâng trong con ngöôøi, trí tueä cuûa con ngöôøi coù khaû naêng tieáp caän toaøn boä höõu theå, chieâm ngaém söï hieän höõu trong tính toaøn veïn cuûa noù, vöôït ra ngoaøi nhöõng gì coù theå ño löôøng, vaø naém baét yù nghóa cuûa nhöõng gì noù ñaõ hieåu. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi tin, moät caùch ñaëc bieät, khaû naêng naøy bao goàm khaû naêng gia taêng hieåu bieát caùc maàu nhieäm cuûa Thieân Chuùa baèng caùch söû duïng lyù trí ñeå ñaøo saâu hôn nöõa caùc chaân lyù ñöôïc maëc khaûi (intellectus fidei).[63] Trí tueä ñích thöïc ñöôïc hình thaønh bôûi tình yeâu thaùnh thieâng, "ñöôïc ñoå ñaày trong loøng chuùng ta bôûi Chuùa Thaùnh Thaàn" (Rm 5,5). Töø ñoù, suy ra raèng trí tueä cuûa con ngöôøi sôû höõu moät chieàu kích chieâm nghieäm thieát yeáu, moät söï côûi môû voâ vò kyû ñoái vôùi Chaân, Thieän, Myõ, vöôït khoûi baát kyø muïc ñích thöïc duïng naøo.
Haïn cheá cuûa AI
30. Theo nhöõng gì ñaõ ñeà caäp, söï khaùc bieät giöõa trí tueä con ngöôøi vaø caùc heä thoáng AI hieän taïi trôû neân roõ raøng. Maëc duø AI laø moät thaønh töïu coâng ngheä phi thöôøng coù khaû naêng moâ phoûng moät soá keát quaû lieân quan ñeán trí tueä cuûa con ngöôøi, nhöng noù hoaït ñoäng baèng caùch thöïc hieän caùc nhieäm vuï, ñaït ñöôïc caùc muïc tieâu hoaëc ñöa ra caùc quyeát ñònh döïa treân döõ lieäu ñònh löôïng vaø logic tính toaùn. Ví duï, vôùi söùc maïnh phaân tích cuûa mình, AI vöôït troäi trong vieäc tích hôïp döõ lieäu töø nhieàu lónh vöïc, moâ hình hoùa caùc heä thoáng phöùc taïp vaø thuùc ñaåy caùc keát noái lieân ngaønh. Theo caùch naøy, noù coù theå giuùp caùc chuyeân gia hôïp taùc giaûi quyeát caùc vaán ñeà phöùc taïp voán "khoâng theå xöû lyù chæ töø moät goùc nhìn hoaëc chæ töø moät loaït caùc moái quan taâm".[64]
31. Tuy nhieân, ngay caû khi AI xöû lyù vaø moâ phoûng moät soá bieåu hieän trí tueä nhaát ñònh, veà cô baûn noù vaãn bò giôùi haïn trong moät khuoân khoå logic-toaùn hoïc, voán ñaët ra nhöõng haïn cheá coá höõu cho noù. Ngöôïc laïi, trí tueä con ngöôøi phaùt trieån moät caùch töï nhieân trong suoát quaù trình phaùt trieån theå lyù vaø taâm lyù cuûa con ngöôøi, ñöôïc hình thaønh bôûi voâ soá traûi nghieäm soáng qua thaân xaùc. Maëc duø caùc heä thoáng AI tieân tieán coù theå "hoïc" thoâng qua caùc quy trình nhö maùy hoïc, nhöng loaïi hình ñaøo taïo naøy veà cô baûn khaùc vôùi söï phaùt trieån trí tueä cuûa con ngöôøi, voán ñöôïc hình thaønh bôûi nhöõng traûi nghieäm thuoäc veà theå xaùc, bao goàm caûm nhaän giaùc quan, phaûn öùng caûm xuùc, töông taùc xaõ hoäi vaø boái caûnh ñoäc ñaùo cuûa töøng khoaûnh khaéc. Nhöõng yeáu toá naøy ñònh hình vaø hình thaønh neân töøng caù nhaân trong lòch söû rieâng cuûa moãi ngöôøi. Ngöôïc laïi, AI, vì khoâng coù thaân xaùc theå lyù, neân phaûi döïa vaøo lyù luaän tính toaùn vaø hoïc hoûi töø caùc taäp döõ lieäu khoång loà bao goàm caùc kinh nghieäm vaø kieán thöùc nhaân loaïi ñöôïc thu thaäp laïi.
32. Do ñoù, maëc duø AI coù theå moâ phoûng caùc khía caïnh lyù luaän cuûa con ngöôøi vaø thöïc hieän caùc nhieäm vuï cuï theå vôùi toác ñoä vaø hieäu quaû ñaùng kinh ngaïc, nhöng khaû naêng tính toaùn cuûa noù chæ laø moät phaàn nhoû so vôùi khaû naêng roäng lôùn hôn cuûa trí oùc con ngöôøi. Ví duï, AI hieän khoâng theå sao cheùp vieäc phaân ñònh veà maët ñaïo ñöùc hoaëc khaû naêng thieát laäp caùc moái töông quan chaân thöïc. Hôn nöõa, trí tueä cuûa moät ngöôøi gaén lieàn vôùi quaù trình reøn luyeän tri thöùc vaø ñaïo ñöùc caù nhaân, veà cô baûn ñònh hình quan ñieåm cuûa caù nhaân ñoù, bao goàm caùc chieàu kích theå chaát, caûm xuùc, xaõ hoäi, ñaïo ñöùc vaø tinh thaàn cuûa cuoäc soáng. Vì AI khoâng theå cung caáp söï hieåu bieát ñaày ñuû naøy, neân caùch tieáp caän naøo chæ döïa vaøo coâng ngheä naøy hoaëc coi noù laø phöông tieän chính ñeå dieãn giaûi theá giôùi thì ñeàu coù theå daãn ñeán "thaùi ñoä khoâng coøn toân troïng caùi toång theå, moái töông quan giöõa caùc söï vaät vaø chaân trôøi roäng môû hôn".[65]
33. Trí tueä cuûa con ngöôøi chuû yeáu khoâng phaûi laø hoaøn thaønh caùc nhieäm vuï chöùc naêng maø laø hieåu bieát vaø tích cöïc töông taùc vôùi thöïc taïi trong moïi chieàu kích cuûa noù; noù cuõng coù khaû naêng tröïc giaùc ñaùng ngaïc nhieân. Vì AI khoâng sôû höõu caùi voán quyù laø theå xaùc, töông quan tính vaø söï côûi môû cuûa traùi tim con ngöôøi vôùi chaân lyù vaø ñieàu thieän haûo, neân khaû naêng cuûa noù - maëc duø coù veû voâ haïn - khoâng theå so saùnh vôùi khaû naêng naém baét thöïc taïi cuûa con ngöôøi. Coù raát nhieàu ñieàu chuùng ta coù theå hoïc ñöôïc töø beänh taät, töø moät caùi oâm hoøa giaûi vaø thaäm chí töø moät buoåi hoaøng hoân dung dò; thaät vaäy, nhieàu traûi nghieäm maø chuùng ta coù vôùi tö caùch laø con ngöôøi môû ra nhöõng chaân trôøi môùi laï vaø giuùp chuùng ta ñaït ñöôïc söï khoân ngoan môùi meû. Khoâng coù thieát bò naøo, chæ hoaït ñoäng vôùi döõ lieäu, coù theå saùnh ñöôïc vôùi nhöõng traûi nghieäm naøy vaø voâ soá traûi nghieäm khaùc trong cuoäc soáng cuûa chuùng ta.
34. Vieäc ñaùnh ñoàng AI vôùi trí tueä cuûa con ngöôøi coù nguy cô rôi vaøo quan ñieåm duy chöùc naêng, voán ñaùnh giaù con ngöôøi theo hieäu quaû coâng vieäc. Tuy nhieân, giaù trò cuûa moät ngöôøi khoâng phaûi do ngöôøi ñoù coù caùc kyõ naêng ñaëc bieät, nhöõng thaønh töïu veà nhaän thöùc vaø coâng ngheä, hay thaønh coâng caù nhaân, maø do phaåm giaù voán coù cuûa hoï, vì ñaõ ñöôïc taïo döïng theo hình aûnh cuûa Thieân Chuùa.[66] Phaåm giaù naøy vaãn nguyeân veïn trong moïi hoaøn caûnh, keå caû vôùi nhöõng ngöôøi khoâng theå thöïc hieän khaû naêng cuûa mình, cho duø ñoù laø moät ñöùa treû chöa chaøo ñôøi, moät ngöôøi maát yù thöùc hay moät ngöôøi giaø nua beänh taät.[67] Noù cuõng cuûng coá truyeàn thoáng veà quyeàn con ngöôøi (vaø ñaëc bieät laø nhöõng gì hieän ñöôïc goïi laø "quyeàn thaàn kinh" [neuro-rights]), taïo thaønh "moät ñieåm hoäi tuï quan troïng trong vieäc tìm kieám neàn taûng chung"[68] vaø do ñoù, coù theå ñoùng vai troø höôùng daãn ñaïo ñöùc chuû yeáu trong caùc cuoäc thaûo luaän veà söï phaùt trieån vaø söû duïng AI coù traùch nhieäm.
35. Veà vaán ñeà naøy, nhö Ñöùc Giaùo hoaøng Phanxicoâ nhaän xeùt, "vieäc söû duïng chính töø 'trí tueä'" ñeå noùi veà AI "coù theå gaây hieåu laàm"[69] vaø coù nguy cô boû qua ñieàu quyù giaù nhaát ôû con ngöôøi. Theo quan ñieåm naøy, khoâng neân coi AI laø moät daïng nhaân taïo cuûa trí tueä con ngöôøi maø laø saûn phaåm cuûa trí tueä con ngöôøi.[70]
IV. Vai troø cuûa ñaïo ñöùc trong vieäc höôùng daãn phaùt trieån vaø söû duïng AI
36. Töø nhöõng suy tö naøy, ngöôøi ta coù theå hoûi: AI coù theå ñöôïc hieåu nhö theá naøo trong keá hoaïch cuûa Thieân Chuùa? Ñeå traû lôøi caâu hoûi naøy, ñieàu quan troïng laø phaûi nhôù raèng hoaït ñoäng khoa hoïc kyõ thuaät khoâng mang tính trung laäp maø laø noã löïc cuûa con ngöôøi, lieân quan ñeán caùc chieàu kích nhaân vaên vaø vaên hoùa cuûa söï saùng taïo cuûa con ngöôøi.[71]
37. Laø thaønh quaû cuûa tieàm naêng ñöôïc ghi khaéc trong trí tueä con ngöôøi,[72] nghieân cöùu khoa hoïc vaø söï phaùt trieån caùc kyõ naêng kyõ thuaät laø moät phaàn cuûa "söï coäng taùc cuûa con ngöôøi vôùi Thieân Chuùa trong vieäc hoaøn thieän coâng trình saùng taïo höõu hình".[73] Ñoàng thôøi, moïi thaønh töïu khoa hoïc vaø coâng ngheä, cuoái cuøng ñeàu laø quaø taëng cuûa Thieân Chuùa.[74] Vì vaäy con ngöôøi phaûi luoân söû duïng khaû naêng cuûa mình theo muïc ñích cao caû hôn maø Chuùa ñaõ ban cho hoï.[75]
38. Vôùi loøng tri aân, chuùng ta coù theå thöøa nhaän raèng coâng ngheä ñaõ "khaéc phuïc voâ soá ñieàu xaáu töøng gaây haïi vaø haïn cheá con ngöôøi",[76] ñaây laø ñieàu maø chuùng ta neân vui möøng. Tuy nhieân, khoâng phaûi baûn thaân moïi tieán boä coâng ngheä ñeàu theå hieän söï tieán boä thöïc söï cuûa loaøi ngöôøi.[77] Vì theá Giaùo hoäi ñaëc bieät phaûn ñoái nhöõng öùng duïng ñe doïa ñeán tính thaùnh thieâng cuûa söï soáng hoaëc phaåm giaù cuûa con ngöôøi.[78] Cuõng nhö baát kyø noã löïc naøo cuûa con ngöôøi, phaùt trieån coâng ngheä phaûi höôùng ñeán muïc tieâu phuïc vuï con ngöôøi vaø goùp phaàn theo ñuoåi "neàn coâng lyù cao vöôït hôn, tình huynh ñeä roäng lôùn hôn vaø traät töï cuûa caùc moái töông quan xaõ hoäi nhaân ñaïo hôn", laø nhöõng ñieàu "quyù giaù hôn nhöõng tieán boä kyõ thuaät".[79] Nhöõng quan taâm veà yù nghóa ñaïo ñöùc cuûa söï phaùt trieån coâng ngheä ñöôïc chia seû khoâng chæ trong Giaùo hoäi maø coøn giöõa nhieàu nhaø khoa hoïc, chuyeân gia coâng ngheä vaø nhoùm chuyeân moân, hoï luoân keâu goïi suy tö veà ñaïo ñöùc ñeå höôùng daãn söï phaùt trieån naøy theo caùch coù traùch nhieäm.
39. Ñeå vöôït qua nhöõng thaùch thöùc naøy, ñieàu caàn thieát laø phaûi nhaán maïnh taàm quan troïng cuûa traùch nhieäm luaân lyù döïa treân phaåm giaù vaø ôn goïi cuûa con ngöôøi. Nguyeân taéc chæ ñaïo naøy cuõng aùp duïng cho caùc vaán ñeà veà AI. Trong boái caûnh naøy, chieàu kích ñaïo ñöùc coù taàm quan troïng haøng ñaàu vì chính con ngöôøi thieát keá caùc heä thoáng vaø xaùc ñònh muïc ñích söû duïng chuùng.[80] Giöõa maùy moùc vaø con ngöôøi, chæ con ngöôøi môùi thöïc söï laø taùc nhaân veà phöông dieän luaân lyù - chuû theå cuûa traùch nhieäm luaân lyù, ngöôøi thöïc thi quyeàn töï do trong caùc quyeát ñònh cuûa mình vaø chaáp nhaän haäu quaû cuûa chuùng.[81] Khoâng phaûi maùy moùc maø chính con ngöôøi môùi coù töông quan vôùi chaân lyù vaø ñieàu thieän haûo, ñöôïc höôùng daãn bôûi löông taâm luaân lyù voán keâu goïi con ngöôøi "yeâu thöông vaø laøm ñieàu thieän, traùnh ñieàu aùc,"[82] laøm chöùng cho "quyeàn uy cuûa chaân lyù lieân quan ñeán Söï Thieän toái cao maø con ngöôøi caûm nhaän ñöôïc söùc haáp daãn".[83] Töông töï nhö vaäy, giöõa maùy moùc vaø con ngöôøi, chæ coù con ngöôøi môùi coù ñuû naêng löïc töï nhaän thöùc ñeå laéng nghe vaø tuaân theo tieáng noùi cuûa löông taâm, phaân ñònh caùch thaän troïng vaø tìm kieám ñieàu toát coù theå coù trong moïi tình huoáng.[84] Treân thöïc teá, taát caû nhöõng ñieàu naøy cuõng thuoäc veà vieäc reøn luyeän trí tueä cuûa con ngöôøi.
40. Cuõng nhö baát kyø saûn phaåm naøo do con ngöôøi saùng taïo, AI coù theå höôùng ñeán muïc ñích tích cöïc hoaëc tieâu cöïc.[85] Khi ñöôïc söû duïng theo caùch toân troïng phaåm giaù con ngöôøi vaø thuùc ñaåy phuùc lôïi caù nhaân vaø coäng ñoàng, AI coù theå ñoùng goùp tích cöïc vaøo thieân chöùc cuûa con ngöôøi. Tuy nhieân, cuõng nhö trong moïi lónh vöïc maø con ngöôøi ñöôïc keâu goïi ñöa ra quyeát ñònh, boùng ma cuûa caùi aùc cuõng lôûn vôûn ôû ñaây. Khi con ngöôøi ñöôïc pheùp töï do choïn ñieàu xaáu, thì vieäc ñaùnh giaù coâng ngheä naøy veà maët luaân lyù seõ phuï thuoäc vaøo caùch thöùc noù ñöôïc ñònh höôùng vaø söû duïng.
41. Ñoàng thôøi, khoâng chæ muïc ñích maø caû caùc phöông tieän ñöôïc söû duïng ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích ñoù cuõng coù yù nghóa veà maët ñaïo ñöùc. Ngoaøi ra, taàm nhìn toång theå vaø söï hieåu bieát cuûa con ngöôøi trong caùc heä thoáng naøy cuõng raát quan troïng. Caùc saûn phaåm coâng ngheä phaûn aùnh theá giôùi quan cuûa caùc nhaø phaùt trieån, chuû sôû höõu, ngöôøi söû duïng vaø nhöõng ngöôøi ñöa ra quy ñònh,[86] ñoàng thôøi chuùng coù söùc maïnh "ñònh hình theá giôùi vaø taùc ñoäng ñeán löông taâm chuùng ta treân bình dieän giaù trò".[87] ÔÛ caáp ñoä xaõ hoäi, moät soá phaùt trieån coâng ngheä cuõng coù theå cuûng coá caùc moái töông quan vaø ñoäng cô quyeàn löïc khoâng phuø hôïp vôùi söï hieåu bieát ñuùng ñaén veà con ngöôøi vaø xaõ hoäi.
42. Do ñoù, caû muïc ñích vaø phöông tieän ñöôïc söû duïng trong moät öùng duïng AI cuï theå, cuõng nhö taàm nhìn toång theå maø noù dung naïp, ñeàu phaûi ñöôïc ñaùnh giaù ñeå baûo ñaûm raèng chuùng toân troïng phaåm giaù con ngöôøi vaø thuùc ñaåy lôïi ích chung.[88] Nhö Ñöùc Giaùo hoaøng Phanxicoâ ñaõ noùi, "phaåm giaù noäi taïi cuûa moãi ngöôøi" phaûi laø "tieâu chí then choát trong vieäc ñaùnh giaù caùc coâng ngheä môùi noåi; cho thaáy chuùng coù giaù trò veà maët ñaïo ñöùc khi chuùng giuùp cho phaåm giaù aáy ñöôïc toân troïng vaø phaùt huy ôû moïi caáp ñoä cuûa cuoäc soáng con ngöôøi",[89] bao goàm caû trong caùc lónh vöïc xaõ hoäi vaø kinh teá. Theo nghóa naøy, trí tueä cuûa con ngöôøi ñoùng vai troø quan troïng khoâng chæ trong vieäc thieát keá vaø saûn xuaát coâng ngheä maø coøn trong vieäc höôùng daãn söû duïng coâng ngheä phuø hôïp vôùi thieän ích ñích thöïc cuûa con ngöôøi.[90] Moïi caáp ñoä cuûa xaõ hoäi coù traùch nhieäm thöïc hieän ñieàu naøy moät caùch khoân ngoan theo nguyeân taéc boå trôï vaø caùc nguyeân taéc khaùc cuûa Giaùo huaán xaõ hoäi Coâng giaùo.
Trôï giuùp töï do vaø quyeát ñònh cuûa con ngöôøi
43. Nghóa vuï baûo ñaûm raèng AI luoân toân troïng vaø phaùt huy giaù trò toái cao cuûa phaåm giaù moãi con ngöôøi vaø söï troïn veïn cuûa ôn goïi con ngöôøi laø moät tieâu chí phaân ñònh daønh cho caùc nhaø phaùt trieån, chuû sôû höõu, ngöôøi vaän haønh vaø nhöõng ngöôøi ñöa ra quy ñònh veà AI, cuõng nhö cho nhöõng ngöôøi duøng AI. Tieâu chí naøy vaãn coù giaù trò ñoái vôùi moïi öùng duïng cuûa coâng ngheä ôû moïi caáp ñoä söû duïng.
44. Vieäc ñaùnh giaù nhöõng yù nghóa cuûa nguyeân taéc höôùng daãn naøy coù theå baét ñaàu töø vieäc xem xeùt taàm quan troïng cuûa traùch nhieäm luaân lyù. Vì nguyeân taéc nhaân quaû veà luaân lyù theo nghóa ñaày ñuû chæ aùp duïng cho nhöõng taùc nhaân coù ngoâi vò chöù khoâng aùp duïng cho caùc taùc nhaân nhaân taïo, neân ñieàu coát yeáu laø phaûi coù theå xaùc ñònh ñöôïc ai chòu traùch nhieäm veà caùc quy trình AI, ñaëc bieät laø nhöõng taùc nhaân coù khaû naêng hoïc hoûi, ñieàu chænh vaø taùi laäp trình. Tuy caùc phöông phaùp tieáp caän töø döôùi leân vaø nhöõng maïng nôron raát saâu coù theå giuùp AI giaûi quyeát caùc vaán ñeà phöùc taïp, nhöng chuùng cuõng gaây khoù khaên cho vieäc hieåu roõ caùc quy trình daãn ñeán nhöõng giaûi phaùp naøy. Ñaây laø ñieàu khieán cho vaán ñeà traùch nhieäm trôû neân phöùc taïp, bôûi neáu moät öùng duïng AI taïo ra keát quaû ngoaøi yù muoán, seõ khoù xaùc ñònh ai phaûi chòu traùch nhieäm. Ñeå giaûi quyeát vaán ñeà naøy, caàn chuù yù ñeán baûn chaát cuûa caùc quy trình traùch nhieäm trong nhöõng moâi tröôøng töï ñoäng hoùa cao vaø phöùc taïp, nôi maø caùc keát quaû coù theå chæ trôû neân roõ raøng trong trung haïn hoaëc daøi haïn. Vì theá, ñieàu quan troïng laø con ngöôøi phaûi chòu traùch nhieäm cuoái cuøng veà quyeát ñònh söû duïng AI, vaø phaûi coù cô cheá giaûi trình roõ raøng cho vieäc söû duïng AI ôû töøng giai ñoaïn cuûa tieán trình ra quyeát ñònh.[91]
45. Ngoaøi vieäc xaùc ñònh ai chòu traùch nhieäm, coøn caàn phaûi xaùc ñònh caùc muïc tieâu ñöôïc giao cho caùc heä thoáng AI. Duø caùc heä thoáng naøy coù theå söû duïng cô cheá hoïc taäp töï ñoäng khoâng ñöôïc giaùm saùt vaø ñoâi khi ñi theo nhöõng con ñöôøng maø con ngöôøi khoâng theå taùi hieän, nhöng sau cuøng chuùng vaãn theo ñuoåi nhöõng muïc tieâu do con ngöôøi ñaët ra vaø vaän haønh theo caùc quy trình do caùc nhaø thieát keá vaø caùc nhaø laäp trình ñònh saün. Tuy nhieân, ñieàu naøy ñaët ra moät thaùch thöùc lôùn, vì khi caùc moâ hình AI ngaøy caøng coù khaû naêng hoïc taäp ñoäc laäp, thì con ngöôøi caøng ít coù khaû naêng kieåm soaùt chuùng ñeå baûo ñaûm caùc öùng duïng naøy phuïc vuï cho muïc ñích cuûa con ngöôøi. Vaø caâu hoûi heát söùc quan troïng laø laøm sao baûo ñaûm raèng caùc heä thoáng AI ñöôïc söû duïng vì lôïi ích cuûa con ngöôøi, chöù khoâng gaây haïi cho hoï.
46. Neáu traùch nhieäm söû duïng AI moät caùch coù ñaïo ñöùc tröôùc heát laø cuûa nhöõng ngöôøi phaùt trieån, saûn xuaát, quaûn lyù vaø giaùm saùt caùc heä thoáng naøy, thì traùch nhieäm ñoù cuõng thuoäc veà ngöôøi duøng. Nhö Ñöùc giaùo hoaøng Phanxicoâ ñaõ löu yù: "Maùy moùc choïn moät giaûi phaùp kyõ thuaät trong nhieàu khaû naêng, döïa treân caùc tieâu chí roõ raøng hoaëc suy ñoaùn thoáng keâ; coøn con ngöôøi khoâng chæ choïn löïa, maø trong thaâm taâm hoï coøn coù khaû naêng quyeát ñònh."[92] Nhöõng ai söû duïng AI ñeå thöïc hieän moät coâng vieäc vaø theo doõi keát quaû cuûa noù ñeàu taïo ra moät boái caûnh trong ñoù roát cuoäc hoï phaûi chòu traùch nhieäm veà quyeàn löïc maø hoï ñaõ uûy thaùc. Vì vaäy, trong möùc ñoä AI coù theå trôï giuùp con ngöôøi ra quyeát ñònh, caùc thuaät toaùn ñieàu khieån AI caàn phaûi ñaùng tin caäy, an toaøn, ñuû maïnh ñeå xöû lyù caùc sai soùt, vaø minh baïch trong hoaït ñoäng nhaèm giaûm thieåu nhöõng ñònh kieán vaø nhöõng taùc duïng phuï ngoaøi yù muoán.[93] Caùc khung ñònh cheá cuõng caàn baûo ñaûm raèng moïi thöïc theå phaùp lyù vaãn phaûi chòu traùch nhieäm veà vieäc söû duïng AI vaø moïi heä quaû cuûa noù, vôùi nhöõng bieän phaùp thích hôïp ñeå baûo veä tính minh baïch, quyeàn rieâng tö vaø traùch nhieäm giaûi trình.[94] Hôn nöõa, nhöõng ngöôøi söû duïng AI caàn caån troïng ñeå khoâng quaù leä thuoäc vaøo noù trong vieäc ra quyeát ñònh, moät xu höôùng laøm taêng söï phuï thuoäc - voán ñaõ cao - cuûa xaõ hoäi ngaøy nay vaøo coâng ngheä.
47. Giaùo huaán luaân lyù vaø xaõ hoäi cuûa Giaùo hoäi laø nhöõng nguoàn trôï giuùp ñeå baûo ñaûm raèng AI ñöôïc söû duïng theo caùch baûo toaøn khaû naêng haønh ñoäng cuûa con ngöôøi. Chaúng haïn, nhöõng caân nhaéc veà coâng lyù cuõng caàn ñeà caäp ñeán nhöõng vaán ñeà nhö thuùc ñaåy ñoäng löïc coâng baèng xaõ hoäi, baûo ñaûm an ninh quoác teá vaø coå vuõ hoøa bình. Nhôø thaän troïng, caùc caù nhaân vaø coäng ñoàng coù theå phaân ñònh caùch söû duïng AI mang laïi lôïi ích cho nhaân loaïi, ñoàng thôøi traùnh nhöõng öùng duïng coù nguy cô haï thaáp phaåm giaù con ngöôøi hoaëc toån haïi moâi tröôøng. Trong boái caûnh naøy, traùch nhieäm khoâng chæ ñöôïc hieåu theo nghóa heïp nhaát cuûa khaùi nieäm naøy, maø coøn laø "chaêm soùc ngöôøi khaùc vaø khoâng chæ ñôn thuaàn laø giaûi thích nhöõng gì mình ñaõ laøm."[95]
48. Vì theá, AI, cuõng nhö baát kyø coâng ngheä naøo khaùc, coù theå laø moät phaàn cuûa lôøi hoài ñaùp coù yù thöùc vaø traùch nhieäm cuûa con ngöôøi ñoái vôùi ôn goïi höôùng ñeán ñieàu thieän haûo. Tuy nhieân, nhö ñaõ ñeà caäp ôû treân, AI caàn phaûi ñöôïc trí tueä con ngöôøi höôùng daãn theo caùch phuø hôïp vôùi ôn goïi naøy, baûo ñaûm toân troïng phaåm giaù con ngöôøi. Nhaän thöùc ñöôïc "phaåm giaù cao quyù" naøy, Coâng ñoàng Vatican II khaúng ñònh raèng "traät töï vaø tieán boä cuûa xaõ hoäi phaûi luoân luoân phuïc vuï lôïi ích con ngöôøi."[96] Theo quan ñieåm naøy, vieäc söû duïng AI, nhö Ñöùc giaùo hoaøng Phanxicoâ ñaõ noùi, phaûi "ñi keøm vôùi moät neàn ñaïo ñöùc döïa treân lôïi ích chung, moät neàn ñaïo ñöùc cuûa töï do, traùch nhieäm vaø tình huynh ñeä, coù khaû naêng thuùc ñaåy söï phaùt trieån toaøn dieän cuûa con ngöôøi trong töông quan vôùi tha nhaân vaø toaøn theå taïo thaønh."[97]
V. Caùc vaán ñeà cuï theå
49. Trong vieãn caûnh toång quaùt naøy, sau ñaây laø moät soá nhaän ñònh nhaèm minh hoïa caùch thöùc caùc laäp luaän neâu treân coù theå giuùp ñöa ra moät ñònh höôùng ñaïo ñöùc trong nhöõng tình huoáng thöïc tieãn, phuø hôïp vôùi "söï khoân ngoan cuûa con tim" maø Ñöùc giaùo hoaøng Phanxicoâ ñaõ ñeà xöôùng.[98] Maëc duø khoâng ñaày ñuû, phaàn trình baøy naøy nhaèm phuïc vuï cuoäc ñoái thoaïi, xeùt xem AI coù theå ñöôïc söû duïng nhö theá naøo ñeå naâng cao phaåm giaù con ngöôøi vaø thaêng tieán thieän ích chung.[99]
AI vaø Xaõ hoäi
50. Nhö Ñöùc giaùo hoaøng Phanxicoâ nhaän ñònh, "Phaåm giaù noäi taïi cuûa moãi con ngöôøi vaø tình huynh ñeä gaén keát chuùng ta nhö nhöõng thaønh vieân cuûa moät gia ñình nhaân loaïi phaûi laø neàn taûng cho söï phaùt trieån cuûa caùc coâng ngheä môùi vaø ñoùng vai troø laø tieâu chí khoâng theå baøn caõi trong vieäc löôïng giaù chuùng tröôùc khi söû duïng."[100]
51. Döôùi goùc nhìn naøy, AI coù theå "mang laïi nhöõng ñoåi môùi quan troïng trong noâng nghieäp, giaùo duïc vaø vaên hoùa, caûi thieän möùc soáng cuûa toaøn boä caùc quoác gia vaø daân toäc, ñoàng thôøi thuùc ñaåy tình huynh ñeä nhaân loaïi vaø tình baèng höõu xaõ hoäi", vaø qua ñoù noù "ñöôïc söû duïng ñeå thaêng tieán söï phaùt trieån con ngöôøi toaøn dieän."[101] AI cuõng coù theå giuùp caùc toå chöùc xaùc ñònh nhöõng ngöôøi ñang gaëp khoù khaên vaø choáng laïi söï phaân bieät ñoái xöû cuõng nhö tình traïng bò gaït ra beân leà xaõ hoäi. Nhöõng öùng duïng naøy vaø caùc öùng duïng töông töï khaùc cuûa coâng ngheä naøy coù theå goùp phaàn vaøo söï phaùt trieån con ngöôøi vaø thieän ích chung.[102]
52. Tuy nhieân, duø AI mang laïi nhieàu khaø naêng coå voõ ñieàu toát, nhöng noù cuõng coù theå caûn trôû, thaäm chí choáng laïi söï phaùt trieån con ngöôøi vaø thieän ích chung. Ñöùc giaùo hoaøng Phanxicoâ ñaõ löu yù raèng "ñeán nay ñaõ coù nhieàu baèng chöùng cho thaáy caùc coâng ngheä kyõ thuaät soá laøm gia taêng baát bình ñaúng trong theá giôùi cuûa chuùng ta. Khoâng chæ coù söï cheânh leäch veà cuûa caûi vaät chaát, voán cuõng raát ñaùng keå, maø coøn coù caû söï cheânh leäch trong vieäc tieáp caän aûnh höôûng chính trò vaø xaõ hoäi."[103] Theo nghóa naøy, AI coù theå bò söû duïng ñeå duy trì tình traïng gaït ra beân leà vaø phaân bieät ñoái xöû, taïo ra nhöõng hình thöùc ngheøo ñoùi môùi, khoeùt roäng "khoaûng caùch kyõ thuaät soá" vaø laøm traàm troïng theâm nhöõng baát bình ñaúng xaõ hoäi ñang coù.[104]
53. Hôn nöõa, vieäc moät soá ít coâng ty lôùn maïnh naém trong tay quyeàn kieåm soaùt caùc öùng duïng AI chính thoáng laøm daáy leân nhöõng quan ngaïi nghieâm troïng veà ñaïo ñöùc. Baûn chaát voán coù cuûa caùc heä thoáng AI laøm cho vaán ñeà naøy caøng trôû neân traàm troïng hôn, khi khoâng moät caù nhaân naøo coù theå giaùm saùt hoaøn toaøn caùc taäp döõ lieäu khoång loà vaø phöùc taïp ñöôïc söû duïng ñeå tính toaùn. Söï thieáu vaéng roõ raøng naøy veà traùch nhieäm giaûi trình taïo ra nguy cô AI coù theå bò thao tuùng ñeå phuïc vuï lôïi ích caù nhaân hoaëc doanh nghieäp, hoaëc ñeå ñònh höôùng dö luaän theo höôùng coù lôïi cho moät ngaønh coâng nghieäp cuï theå. Caùc thöïc theå naøy, do lôïi ích rieâng thuùc ñaåy, coù khaû naêng thöïc hieän "nhöõng hình thöùc kieåm soaùt vöøa tinh vi vöøa xaâm laán, taïo ra nhöõng cô cheá nhaèm thao tuùng löông taâm vaø tieán trình daân chuû".[105]
54. Hôn nöõa, AI coøn coù nguy cô bò söû duïng ñeå cuûng coá ñieàu maø Ñöùc giaùo hoaøng Phanxicoâ goïi laø "moâ hình kyõ trò", töùc laø loái tö duy cho raèng moïi vaán ñeà treân theá giôùi ñeàu coù theå ñöôïc giaûi quyeát chæ baèng caùc bieän phaùp coâng ngheä.[106] Trong moâ hình naøy, phaåm giaù con ngöôøi vaø tình huynh ñeä thöôøng bò gaït sang moät beân nhaân danh tính hieäu quaû, "cöù nhö theå laø thöïc teá, ñieàu thieän haûo vaø chaân lyù töï ñoäng tuoân traøo töø söùc maïnh coâng ngheä vaø kinh teá."[107] Traùi laïi, tính hieäu quaû khoâng bao giôø ñöôïc pheùp xaâm phaïm phaåm giaù con ngöôøi vaø thieän ích chung,[108] bôûi vì "söï phaùt trieån coâng ngheä naøo khoâng daãn ñeán vieäc caûi thieän phaåm chaát cuoäc soáng cuûa toaøn theå nhaân loaïi, maø ngöôïc laïi, laøm gia taêng baát bình ñaúng vaø xung ñoät, thì khoâng bao giôø coù theå ñöôïc xem laø tieán boä thöïc söï."[109] Thay vaøo ñoù, AI caàn phaûi "phuïc vuï moät hình thöùc tieán boä khaùc, laønh maïnh hôn, nhaân baûn hôn, mang tính xaõ hoäi hôn vaø toaøn dieän hôn."[110]
55. Ñeå ñaït ñöôïc muïc tieâu naøy, caàn phaûi suy ngaãm saâu saéc hôn veà moái quan heä giöõa quyeàn töï chuû vaø traùch nhieäm. Quyeàn töï chuû caøng lôùn thì traùch nhieäm cuûa moãi ngöôøi trong caùc khía caïnh khaùc nhau cuûa ñôøi soáng coäng ñoàng caøng gia taêng. Ñoái vôùi Kitoâ höõu, neàn taûng cuûa traùch nhieäm naøy laø ôû choã nhaän bieát raèng moïi khaû naêng cuûa con ngöôøi, bao goàm caû quyeån töï chuû, ñeàu ñeán töø Thieân Chuùa vaø nhaèm phuïc vuï tha nhaân.[111] Vì vaäy, thay vì chæ theo ñuoåi caùc muïc tieâu kinh teá hoaëc coâng ngheä, AI phaûi phuïc vuï "thieän ích chung cuûa toaøn theå gia ñình nhaân loaïi," töùc laø "toång hoøa caùc ñieàu kieän xaõ hoäi giuùp cho con ngöôøi, vôùi tö caùch taäp theå hay caù nhaân, ñaït ñöôïc söï thaønh toaøn cuûa mình caùch troïn veïn vaø deã daøng hôn."[112]
AI vaø Caùc moái töông quan cuûa con ngöôøi
56. Coâng ñoàng Vatican II nhaän ñònh raèng: "Töï baûn tính thaâm saâu cuûa mình, con ngöôøi laø moät höõu theå coù xaõ hoäi tính vaø neáu khoâng töông quan vôùi tha nhaân, con ngöôøi khoâng theå soáng cuõng nhö khoâng theå phaùt trieån caùc phaåm chaát cuûa mình ñöôïc."[113] Xaùc tín naøy nhaán maïnh raèng vieäc soáng trong xaõ hoäi thuoäc veà baûn chaát vaø ôn goïi cuûa con ngöôøi.[114] Laø nhöõng höõu theå coù tính xaõ hoäi, chuùng ta tìm kieám caùc moái töông quan bao goàm vieäc trao ñoåi vôùi nhau vaø theo ñuoåi chaân lyù, qua ñoù con ngöôøi "chia seû cho nhau chaân lyù maø mình ñaõ tìm ñöôïc hoaëc nghó raèng mình ñaõ tìm ñöôïc, ñeå giuùp nhau trong haønh trình ñi tìm chaân lyù."[115]
57. Haønh trình tìm kieám naøy, cuøng vôùi nhöõng khía caïnh khaùc cuûa vieäc giao tieáp giöõa con ngöôøi, giaû ñònh söï gaëp gôõ vaø trao ñoåi giöõa caùc caù nhaân mang trong mình daáu aán cuûa nhöõng caâu chuyeän, nhöõng suy nghó, nhöõng nieàm tin vaø moái töông quan cuûa rieâng hoï. Chuùng ta cuõng ñöøng queân raèng trí tueä con ngöôøi laø moät thöïc taïi phong phuù, ña daïng vaø phöùc taïp: vöøa mang tính caù nhaân vöøa mang tính xaõ hoäi, vöøa coù lyù tính laïi vöøa coù caûm xuùc, vöøa mang tính khaùi nieäm laãn tính bieåu töôïng. Ñöùc giaùo hoaøng Phanxicoâ nhaán maïnh ñeán chieàu kích naêng ñoäng naøy khi nhaän ñònh raèng: "Trong ñoái thoaïi, duø nheï nhaøng trao ñoåi hay soâi noåi tranh caõi, chuùng ta ñeàu coù theå cuøng nhau tìm kieám söï thaät. Ñieàu naøy ñoøi hoûi phaûi beàn taâm, cuõng nhö ñoøi hoûi nhöõng phuùt giaây laëng thinh vaø gian khoå, coù khaû naêng kieân trì ñoùn nhaän voâ vaøn kinh nghieäm cuûa caùc caù nhaân vaø caùc daân toäc. [...] Tieán trình xaây döïng tình huynh ñeä, duø mang tính ñòa phöông hay phoå quaùt, chæ coù theå ñöôïc thöïc hieän nhôø tinh thaàn töï do vaø côûi môû höôùng tôùi nhöõng cuoäc gaëp gôõ ñích thöïc."[116]
58. Chính trong boái caûnh naøy maø ta coù theå xem xeùt nhöõng thaùch ñoá maø AI ñaët ra ñoái vôùi caùc moái töông quan cuûa con ngöôøi. Cuõng nhö caùc coâng cuï coâng ngheä khaùc, AI coù tieàm naêng giuùp taêng cöôøng söï keát noái trong gia ñình nhaân loaïi. Tuy nhieân, noù cuõng coù theå caûn trôû con ngöôøi gaëp gôõ thöïc taïi caùch chaân thöïc vaø, cuoái cuøng, daãn con ngöôøi ñeán "moät söï khoâng toaïi nguyeän saâu xa vaø u saàu trong töông quan giöõa con ngöôøi vôùi nhau hoaëc moät caûm giaùc coâ ñôn tai haïi."[117] Caùc moái töông quan ñích thöïc cuûa con ngöôøi ñoøi hoûi con ngöôøi phaûi hieän dieän thaät söï vôùi tha nhaân trong noãi ñau, nhu caàu vaø nieàm vui cuûa hoï.[118] Vì trí tueä con ngöôøi ñöôïc bieåu loä vaø phong phuù hoaù qua moái töông quan lieân vò vaø nhôø theå xaùc, neân nhöõng cuoäc gaëp gôõ chaân thöïc vaø töï phaùt vôùi tha nhaân laø ñieàu caàn thieát ñeå con ngöôøi tieáp caän thöïc taïi caùch troïn veïn.
59. Bôûi leõ "söï khoân ngoan ñích thöïc ñoøi hoûi phaûi gaëp gôõ thöïc taïi,"[119] neân söï phaùt trieån cuûa AI ñaët ra moät thaùch ñoá khaùc. Vì AI coù theå moâ phoûng caùc saûn phaåm cuûa trí tueä con ngöôøi moät caùch hieäu quaû, neân khaû naêng bieát ñöôïc lieäu ta ñang töông taùc vôùi moät con ngöôøi hay moät coã maùy khoâng coøn laø ñieàu hieån nhieân nöõa. Maëc duø AI taïo sinh coù theå taïo ra vaên baûn, gioïng noùi, hình aûnh vaø caùc xuaát phaåm tieân tieán khaùc voán thöôøng do con ngöôøi laøm ra, nhöng caàn phaûi hieåu AI ñuùng nhö noù laø: AI laø moät coâng cuï, chöù khoâng phaûi moät con ngöôøi.[120] Söï phaân bieät naøy thöôøng bò lu môø bôûi caùch noùi cuûa ngöôøi duøng, coù xu höôùng nhaân caùch hoùa AI, vaø do ñoù xoaù môø ranh giôùi giöõa con ngöôøi vaø maùy moùc.
60. Vieäc nhaân caùch hoùa AI cuõng ñaët ra nhöõng thaùch ñoá cuï theå ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa treû em, vì noù coù theå khuyeán khích caùc em aùp duïng nhöõng kieåu töông taùc xöû lyù caùc moái quan heä cuûa con ngöôøi theo caùch thöïc duïng, gioáng nhö caùch ngöôøi ta töông taùc vôùi chatbot. Nhöõng thoùi quen naøy coù theå khieán ngöôøi treû coi caùc thaày daïy chæ nhö nhöõng ngöôøi cung caáp thoâng tin, chöù khoâng phaûi laø nhöõng ngöôøi höôùng daãn vaø giuùp cho chuùng phaùt trieån veà trí tueä cuõng nhö ñaïo ñöùc. Caùc moái töông quan ñích thöïc döïa treân söï ñoàng caûm vaø quyeát taâm phuïc vuï thieän ích cuûa tha nhaân laø ñieàu thieát yeáu vaø toái caàn giuùp con ngöôøi phaùt trieån toaøn dieän.
61. Trong boái caûnh naøy, ñieàu quan troïng laø phaûi xaùc ñònh roõ raøng raèng, duø coù söû duïng ngoân ngöõ nhaân caùch hoùa, khoâng moät öùng duïng AI naøo coù khaû naêng ñoàng caûm thöïc söï. Caûm xuùc khoâng theå bò giaûn löôïc thaønh nhöõng bieåu caûm khuoân maët hoaëc nhöõng caâu noùi ñöôïc taïo ra ñeå ñaùp laïi yeâu caàu cuûa ngöôøi duøng; nhöng caûm xuùc phaûn aùnh caùch toaøn theå moät con ngöôøi töông taùc vôùi theá giôùi vaø vôùi chính cuoäc soáng cuûa mình, trong ñoù thaân xaùc ñoùng moät vai troø trung taâm. Ñoàng caûm ñích thöïc ñoøi hoûi khaû naêng laéng nghe, nhaän ra tính duy nhaát khoâng theå thay theá cuûa tha nhaân, ñoùn nhaän söï khaùc bieät cuûa hoï, vaø thaáu hieåu suy nghó cuûa hoï cho duø hoï thinh laëng.[121] Khoâng gioáng nhö lónh vöïc phaùn ñoaùn phaân tích, nôi AI chieám öu theá, söï ñoàng caûm ñích thöïc thuoäc phaïm vi töông quan. Ñoàng caûm bao goàm tröïc giaùc vaø thaáu hieåu nhöõng kinh nghieäm soáng cuûa tha nhaân, nhöng vaãn giöõ cho mình phaân bieät vôùi ngöôøi khaùc.[122] Maëc duø AI coù theå moâ phoûng nhöõng phaûn öùng ñoàng caûm, nhöng noù khoâng theå sao cheùp ñöôïc baûn chaát raát caù vò vaø lieân vò cuûa söï ñoàng caûm ñích thöïc.[123]
62. Do ñoù, roõ raøng laø ta phaûi luoân traùnh ñieàu sai laàm laø trình baøy AI nhö moät con ngöôøi; neáu laøm vaäy vôùi muïc ñích gian xaûo, thì ñoù laø söï vi phaïm ñaïo ñöùc nghieâm troïng, coù theå laøm xoùi moøn loøng tin trong xaõ hoäi. Töông töï nhö vaäy, vieäc söû duïng AI ñeå löøa doái trong caùc lónh vöïc khaùc - chaúng haïn trong giaùo duïc hoaëc trong caùc moái töông quan cuûa con ngöôøi, bao goàm caû lónh vöïc tình duïc - cuõng bò xem laø ñieàu voâ luaân neân phaûi coù söï giaùm saùt chaët cheõ ñeå ngaên ngöøa taùc haïi, duy trì tính minh baïch vaø baûo ñaûm phaåm giaù cuûa moïi ngöôøi.[124]
63. Trong moät theá giôùi con ngöôøi ngaøy caøng ñôn ñoäc, moät soá ngöôøi ñaõ quay sang AI ñeå tìm kieám nhöõng moái töông quan saâu saéc cuûa con ngöôøi, moät tình baïn ñôn giaûn, hoaëc thaäm chí laø nhöõng raøng buoäc veà maët tình caûm. Tuy nhieân, trong khi con ngöôøi ñöôïc taïo döïng ñeå soáng moái töông quan chaân thöïc, thì AI chæ coù theå moâ phoûng töông quan aáy. Maëc duø vaäy, chính nhöõng moái töông quan vôùi tha nhaân laø moät phaàn thieát yeáu giuùp moät ngöôøi phaùt trieån ñeå trôû thaønh con ngöôøi maø hoï neân trôû thaønh. Neáu AI ñöôïc söû duïng ñeå giuùp con ngöôøi xaây döïng nhöõng keát noái chaân thöïc vôùi nhau, noù coù theå ñoùng goùp tích cöïc vaøo söï phaùt trieån toaøn dieän con ngöôøi. Ngöôïc laïi, neáu chuùng ta thay theá moái töông quan vôùi Thieân Chuùa vaø vôùi tha nhaân baèng nhöõng töông taùc vôùi coâng ngheä, thì ta coù nguy cô ñaùnh ñoåi moái töông quan ñích thöïc laáy moät hình aûnh voâ hoàn (x. Tv 106,20; Rm 1,22-23). Thay vì thu mình vaøo nhöõng theá giôùi nhaân taïo, chuùng ta ñöôïc môøi goïi daán thaân vaøo thöïc teá moät caùch tích cöïc vaø coù yù thöùc, ñaëc bieät qua vieäc ñoàng haønh vôùi ngöôøi ngheøo vaø ngöôøi ñau khoå, an uûi ngöôøi saàu khoå, vaø xaây döïng moái daây hieäp thoâng vôùi moïi ngöôøi.
AI, Neàn Kinh teá vaø Lao ñoäng
64. Do coù tính lieân ngaønh, AI ñang ngaøy caøng ñöôïc tích hôïp vaøo caùc heä thoáng kinh teá vaø taøi chính. Hieän nay, coù nhöõng khoaûn ñaàu tö ñaùng keå khoâng chæ vaøo lónh vöïc coâng ngheä maø coøn trong lónh vöïc naêng löôïng, taøi chính vaø truyeàn thoâng, ñaëc bieät trong caùc lónh vöïc tieáp thò vaø baùn haøng, logistic, ñoåi môùi coâng ngheä, tuaân thuû quy ñònh vaø quaûn lyù ruûi ro. Ñoàng thôøi, caùc öùng duïng cuûa AI trong nhöõng lónh vöïc naøy cuõng cho thaáy baûn chaát hai maët cuûa noù: vöøa mang laïi nhöõng cô hoäi to lôùn laïi vöøa tieàm aån nhieàu ruûi ro gheâ gôùm. Ñieåm ñaùng lo ngaïi ñaàu tieân trong lónh vöïc naøy lieân quan ñeán khaû naêng sau ñaây: do caùc öùng duïng AI taäp trung vaøo tay moät soá ít taäp ñoaøn, neân chæ nhöõng taäp ñoaøn lôùn naøy môùi höôûng lôïi töø giaù trò do AI taïo ra, chöù khoâng phaûi caùc doanh nghieäp ñang söû duïng coâng ngheä naøy.
65. Cuõng caàn xem xeùt kyõ löôõng caùc khía caïnh roäng lôùn hôn khaùc veà taùc ñoäng cuûa AI ñoái vôùi lónh vöïc kinh teá - taøi chính, ñaëc bieät laø söï töông taùc giöõa thöïc taïi cuï theå vaø theá giôùi kyõ thuaät soá. Moät ñieåm quan troïng caàn löu yù trong vaán ñeà naøy laø söï cuøng toàn taïi cuûa nhieàu hình thöùc theå cheá kinh teá vaø taøi chính ña daïng vaø tuyø choïn trong moät boái caûnh nhaát ñònh. Yeáu toá naøy caàn ñöôïc khuyeán khích vì noù coù theå mang laïi lôïi ích khi giuùp cho neàn kinh teá thöïc höõu phaùt trieån vaø oån ñònh, ñaëc bieät trong thôøi kyø khuûng hoaûng. Tuy nhieân, caàn nhaán maïnh raèng caùc thöïc taïi kyõ thuaät soá, do khoâng bò giôùi haïn veà khoâng gian, neân coù xu höôùng ñoàng nhaát vaø khaùch quan hôn so vôùi caùc coäng ñoàng gaén boù vôùi moät ñòa ñieåm nhaát ñònh vaø moät lòch söû ñaëc thuø, coù chung moät haønh trình mang neùt ñaëc tröng laø cuøng chia seû nhöõng giaù trò vaø hy voïng, nhöng cuõng coù caû nhöõng baát ñoàng vaø khaùc bieät khoâng theå traùnh khoûi. Tính ña daïng naøy laø moät taøi saûn khoâng theå phuû nhaän ñoái vôùi ñôøi soáng kinh teá cuûa moät coäng ñoàng. Vieäc chuyeån hoaøn toaøn neàn kinh teá vaø taøi chính sang coâng ngheä kyõ thuaät soá seõ laøm giaûm ñi neùt phong phuù vaø ña daïng naøy. Heä quaû laø nhieàu giaûi phaùp cho caùc vaán ñeà kinh teá, voán coù theå ñaït ñöôïc thoâng qua ñoái thoaïi töï nhieân giöõa caùc beân lieân quan, coù theå seõ khoâng coøn khaû thi trong moät theá giôùi bò thoáng trò bôûi caùc quy trình maùy moùc vaø chæ coù veû gaàn guõi beà ngoaøi.
66. Moät lónh vöïc khaùc maø AI ñang taùc ñoäng maïnh meõ laø theá giôùi lao ñoäng. Cuõng nhö trong nhieàu lónh vöïc khaùc, AI ñang taïo ra nhöõng thay ñoåi ñaùng keå trong nhieàu ngaønh ngheà, vôùi nhieàu taùc ñoäng ña daïng. Moät maët, AI coù theå giuùp caûi thieän kyõ naêng vaø naêng suaát, taïo theâm vieäc laøm môùi, giuùp ngöôøi lao ñoäng taäp trung vaøo nhöõng coâng vieäc saùng taïo hôn vaø môû ra nhöõng chaân trôøi môùi cho söï saùng taïo vaø ñoåi môùi.
67. Tuy nhieân, trong khi AI höùa heïn naâng cao naêng suaát baèng caùch ñaûm nhaän caùc coâng vieäc thoâng thöôøng, thì noù thöôøng buoäc ngöôøi lao ñoäng phaûi thích nghi vôùi toác ñoä vaø ñoøi hoûi cuûa maùy moùc, thay vì maùy moùc ñöôïc thieát keá laø ñeå trôï giuùp ngöôøi lao ñoäng. Do ñoù, traùi vôùi nhöõng lôïi ích cuûa AI nhö ñaõ ñöôïc quaûng caùo, nhöõng caùch tieáp caän coâng ngheä hieän nay, moät caùch nghòch lyù, coù theå laøm giaûm kyõ naêng cuûa ngöôøi lao ñoäng, baét hoï phaûi chòu söï giaùm saùt töï ñoäng vaø chuùi ñaàu vaøo caùc coâng vieäc cöùng nhaéc, laëp ñi laëp laïi. Nhu caàu theo kòp toác ñoä cuûa coâng ngheä coù theå laøm suy yeáu caûm thöùc töï chuû cuûa ngöôøi lao ñoäng vaø kìm haõm khaû naêng saùng taïo maø hoï ñöôïc kyø voïng ñem laïi cho coâng vieäc cuûa mình.[125]
68. Moät soá coâng vieäc töøng do con ngöôøi ñaûm nhaän nay ñang bò AI loaïi boû. Neáu AI ñöôïc söû duïng ñeå thay theá hôn laø hoã trôï con ngöôøi, thì seõ coù "nguy cô to lôùn laø chæ moät soá ít ngöôøi ñöôïc höôûng lôïi, khoâng caân xöùng vôùi giaù phaûi traû laø nhieàu ngöôøi trôû neân baàn cuøng".[126] Hôn nöõa, khi AI trôû neân maïnh meõ hôn, thì nguy cô tieáp theo laø söùc lao ñoäng cuûa con ngöôøi coù theå maát giaù trong lónh vöïc kinh teá. Ñaây laø heä quaû taát yeáu cuûa moâ hình kyõ trò: moät theá giôùi cuûa nhaân loaïi noâ leä cho hieäu quaû, nôi maø chi phí veà nhaân söï cuoái cuøng phaûi bò caét giaûm. Theá nhöng cuoäc soáng con ngöôøi coù giaù trò noäi taïi, khoâng phuï thuoäc vaøo ñoùng goùp kinh teá cuûa hoï. Tuy nhieân, Ñöùc giaùo hoaøng Phanxicoâ cho raèng "moâ hình hieän nay döôøng nhö khoâng uûng hoä vieäc ñaàu tö vaøo nhöõng noã löïc giuùp cho nhöõng ngöôøi chaäm chaïp, yeáu ñuoái hoaëc keùm taøi naêng tìm ñöôïc cô hoäi trong cuoäc soáng."[127] Vaø cuøng vôùi ngaøi chuùng ta phaûi keát luaän raèng, "khoâng ñöôïc ñeå cho moät coâng cuï maïnh meõ vaø thieát yeáu nhö Trí tueä nhaân taïo cuûng coá moät moâ hình nhö vaäy, maø phaûi bieán Trí tueä nhaân taïo thaønh moät thaønh trì choáng laïi söï lan roäng moâ hình aáy."[128]
69. Caàn nhôù raèng "traät töï cuûa caùc söï vieäc phaûi leä thuoäc traät töï cuûa con ngöôøi, chöù khoâng ngöôïc laïi."[129] Lao ñoäng khoâng chæ nhaèm lôïi nhuaän maø coøn phaûi "phuïc vuï con ngöôøi toaøn dieän [...] nghóa laø phaûi chuù yù ñeán caû nhu caàu vaät chaát laãn caùc yeâu caàu veà ñôøi soáng tri thöùc, ñaïo ñöùc, thieâng lieâng vaø toân giaùo cuûa con ngöôøi nöõa."[130] Trong boái caûnh naøy, Giaùo hoäi nhìn nhaän raèng lao ñoäng "khoâng chæ laø phöông keá sinh nhai haèng ngaøy" maø coøn laø "moät chieàu kích thieát yeáu cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi," vaø laø "moät phöông tieän ñeå phaùt trieån nhaân vò, xaây döïng caùc moái töông quan laønh maïnh, theå hieän chính mình vaø trao ñoåi nhöõng aân ban. Lao ñoäng mang laïi cho chuùng ta caûm thöùc ñoàng traùch nhieäm ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa theá giôùi vaø cuoái cuøng, traùch nhieäm ñoái vôùi ñôøi soáng cuûa chuùng ta trong tö caùch laø moät daân."[131]
70. Vì lao ñoäng laø "moät phaàn yù nghóa cuûa cuoäc soáng treân traàn theá, laø con ñöôøng daãn ñeán söï tröôûng thaønh, phaùt trieån nhaân loaïi vaø hoaøn thieän baûn thaân," neân "muïc tieâu khoâng phaûi laø ñeå tieán boä coâng ngheä ngaøy caøng thay theá lao ñoäng cuûa con ngöôøi, vì ñieàu naøy seõ gaây toån haïi cho nhaân loaïi"[132] maø phaûi thaêng tieán lao ñoäng cuûa con ngöôøi. Nhìn theo goùc ñoä naøy, AI caàn hoã trôï, chöù khoâng thay theá phaùn ñoaùn cuûa con ngöôøi, cuõng nhö khoâng bao giôø ñöôïc laøm suy giaûm khaû naêng saùng taïo hoaëc bieán ngöôøi lao ñoäng thaønh nhöõng "baùnh raêng trong moät coã maùy." Do ñoù, "toân troïng phaåm giaù cuûa ngöôøi lao ñoäng vaø taàm quan troïng cuûa vieäc laøm ñoái vôùi phuùc lôïi kinh teá cuûa caù nhaân, gia ñình vaø xaõ hoäi, cuõng nhö baûo ñaûm vieäc laøm oån ñònh vaø möùc löông coâng baèng, phaûi laø öu tieân haøng ñaàu cuûa coäng ñoàng quoác teá khi nhöõng coâng ngheä naøy ngaøy caøng thaâm nhaäp saâu hôn vaøo moâi tröôøng laøm vieäc cuûa chuùng ta."[133]
AI vaø Chaêm soùc söùc khoûe
71. Laø nhöõng ngöôøi tham gia vaøo coâng trình chöõa laønh cuûa Thieân Chuùa, caùc chuyeân gia chaêm soùc söùc khoûe coù ôn goïi vaø traùch nhieäm trôû thaønh "nhöõng ngöôøi baûo veä vaø phuïc vuï söï soáng con ngöôøi."[134] Vì vaäy, ngaønh y mang trong mình "moät chieàu kích ñaïo ñöùc noäi taïi vaø khoâng theå phuû nhaän," ñöôïc xaùc nhaän qua Lôøi theà Hippocrates; Lôøi theà aáy ñoøi hoûi caùc baùc só vaø chuyeân gia chaêm soùc söùc khoûe cam keát "tuyeät ñoái toân troïng söï soáng con ngöôøi vaø tính thaùnh thieâng cuûa noù."[135] Noi göông ngöôøi Samari toát laønh, cam keát naøy ñöôïc thöïc thi bôûi nhöõng con ngöôøi "töø choái taïo ra moät xaõ hoäi loaïi tröø, nhöng vì thieän ích chung saün saøng ñeán beân, naâng daäy vaø phuïc hoài nhöõng ai quî ngaõ."[136]
72. Theo quan ñieåm naøy, AI döôøng nhö coù tieàm naêng to lôùn trong nhieàu öùng duïng khaùc nhau cuûa lónh vöïc y khoa, chaúng haïn nhö hoã trôï chaån ñoaùn, thuùc ñaåy moái töông quan giöõa beänh nhaân vaø nhaân vieân y teá, cung caáp caùc phöông phaùp ñieàu trò môùi, vaø môû roäng khaû naêng tieáp caän dòch vuï chaêm soùc chaát löôïng cho nhöõng ngöôøi bò coâ laäp hoaëc bò gaït ra beân leà. Theo nhöõng caùch naøy, coâng ngheä coù theå caûi thieän söï "gaàn guõi ñaày caûm thöông vaø dòu daøng"[137] maø caùc nhaø cung caáp dòch vuï chaêm soùc söùc khoûe ñöôïc môøi goïi ñoái xöû vôùi caùc beänh nhaân vaø ngöôøi ñau khoå.
73. Tuy nhieân, neáu AI khoâng ñöôïc söû duïng ñeå caûi thieän maø laø thay theá moái töông quan giöõa beänh nhaân vaø nhaân vieân y teá - ñeå beänh nhaân phaûi töông taùc vôùi maùy moùc thay vì vôùi con ngöôøi - thì moät caáu truùc töông quan cöïc kyø quan troïng cuûa con ngöôøi seõ bò giaûn löôïc thaønh moät heä thoáng taäp trung, phi nhaân caùch vaø baát bình ñaúng. Thay vì khuyeán khích lieân ñôùi vôùi caùc beänh nhaân vaø ngöôøi ñau khoå, nhöõng öùng duïng AI nhö vaäy coù nguy cô laøm traàm troïng theâm noãi coâ ñôn thöôøng ñi keøm vôùi beänh taät, ñaëc bieät trong boái caûnh moät neàn vaên hoùa maø "con ngöôøi khoâng coøn ñöôïc xem laø giaù trò toái thöôïng caàn ñöôïc toân troïng vaø baûo veä."[138] Vieäc laïm duïng AI theo caùch naøy khoâng phuø hôïp vôùi thaùi ñoä toân troïng phaåm giaù con ngöôøi vaø tình lieân ñôùi vôùi nhöõng ngöôøi ñang chòu ñau khoå.
74. Traùch nhieäm ñoái vôùi söùc khoûe cuûa beänh nhaân vaø caùc quyeát ñònh lieân quan ñeán söï soáng cuûa hoï laø troïng taâm cuûa ngaønh y. Traùch nhieäm naøy ñoøi hoûi caùc chuyeân gia y teá phaûi vaän duïng taát caû kyõ naêng vaø trí tueä cuûa mình ñeå ñöa ra nhöõng löïa choïn ñöôïc caân nhaéc kyõ löôõng vaø coù neàn taûng ñaïo ñöùc vöõng chaéc ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñöôïc giao phoù cho hoï chaêm soùc, baèng caùch luoân toân troïng phaåm giaù baát khaû xaâm phaïm cuûa beänh nhaân vaø nhu caàu ñöôïc thoâng tin ñaày ñuû tröôùc khi ñoàng thuaän. Do ñoù, caùc quyeát ñònh veà ñieàu trò beänh nhaân vaø gaùnh naëng traùch nhieäm keøm theo phaûi luoân thuoäc veà con ngöôøi, chöù khoâng bao giôø ñöôïc giao cho AI.[139]
75. Hôn nöõa, vieäc söû duïng AI ñeå quyeát ñònh ai caàn ñöôïc ñieàu trò, chuû yeáu döïa vaøo caùc tieâu chí kinh teá hoaëc hieäu quaû, cho thaáy moät tröôøng hôïp ñaëc bieät coù vaán ñeà cuûa "moâ hình kyõ trò" caàn phaûi loaïi boû.[140] Thaät vaäy, "toái öu hoùa nguoàn löïc coù nghóa laø söû duïng chuùng theo caùch thöùc ñaïo ñöùc vaø tình huynh ñeä, chöù khoâng phaûi gaây baát lôïi cho nhöõng ngöôøi yeáu theá nhaát."[141] Hôn nöõa, caùc coâng cuï AI trong y teá "rôi vaøo nhöõng hình thöùc ñònh kieán vaø phaân bieät ñoái xöû," trong ñoù "caùc loãi mang tính heä thoáng coù theå deã daøng nhaân leân, khoâng chæ gaây ra nhöõng baát coâng cho caùc tröôøng hôïp caù nhaân maø, do hieäu öùng domino, coøn gaây ra caùc hình thöùc baát bình ñaúng thöïc söï trong xaõ hoäi."[142]
76. Vieäc tích hôïp AI vaøo heä thoáng chaêm soùc söùc khoûe cuõng ñaët ra nguy cô laøm taêng theâm caùc baát bình ñaúng hieän coù trong vieäc tieáp caän dòch vuï y teá. Khi y hoïc ngaøy caøng höôùng ñeán caùc caùch tieáp caän döïa treân phoøng beänh vaø loái soáng, caùc giaûi phaùp do AI thuùc ñaåy coù theå voâ tình öu ñaõi nhöõng nhoùm daân cö giaøu coù hôn, voán coù nhieàu khaû naêng tieáp caän hôn vôùi caùc nguoàn löïc y teá vaø dinh döôõng chaát löôïng. Xu höôùng naøy coù nguy cô cuûng coá moâ hình "y teá cho ngöôøi giaøu," trong ñoù nhöõng ngöôøi coù ñieàu kieän taøi chính ñöôïc höôûng lôïi töø caùc duïng cuï phoøng ngöøa tieân tieán vaø vieäc caù nhaân hoùa thoâng tin söùc khoûe, trong khi nhöõng ngöôøi khaùc vaãn phaûi chaät vaät tieáp caän ngay caû caùc dòch vuï cô baûn. Ñeå ngaên ngöøa nhöõng baát coâng nhö vaäy, caàn coù caùc khuoân khoå coâng baèng nhaèm baûo ñaûm raèng vieäc söû duïng AI trong chaêm soùc söùc khoûe khoâng laøm gia taêng nhöõng baát bình ñaúng hieän coù maø phuïc vuï thieän ích chung.
AI vaø Giaùo duïc
77. Nhöõng lôøi cuûa Coâng ñoàng Vatican II vaãn coøn nguyeân giaù trò cho thôøi nay: "Muïc ñích cuûa neàn giaùo duïc chaân chính laø ñaøo taïo con ngöôøi, nhaèm ñaït tôùi cuøng ñích cuûa baûn thaân cuõng nhö lôïi ích cuûa caùc coäng ñoàng maø hoï laø thaønh vieân."[143] Do ñoù, giaùo duïc "khoâng bao giôø chæ laø quaù trình truyeàn ñaït döõ kieän vaø kyõ naêng trí tueä; ñuùng hôn, muïc tieâu cuûa noù laø ñoùng goùp vaøo vieäc ñaøo taïo con ngöôøi toaøn dieän trong nhieàu chieàu kích (tri thöùc, vaên hoùa, tinh thaàn, v.v.), bao goàm, chaúng haïn, ñôøi soáng coäng ñoàng vaø caùc moái töông quan trong coäng ñoàng hoïc thuaät,"[144] phuø hôïp vôùi baûn chaát vaø phaåm giaù cuûa con ngöôøi.
78. Caùch tieáp caän naøy bao haøm nghóa vuï phaûi trau doài trí tueä, nhöng ñoù luoân phaûi laø moät phaàn cuûa vieäc phaùt trieån toaøn dieän con ngöôøi: "Chuùng ta phaûi phaù vôõ quan nieäm cho raèng giaùo duïc chæ laø laáp ñaày ñaàu oùc baèng nhöõng yù töôûng. Caùch ñoù chæ ñaøo taïo ra nhöõng ngöôøi maùy, nhöõng boä naõo, chöù khoâng phaûi con ngöôøi. Giaùo duïc laø chaáp nhaän ruûi ro trong söï caêng thaúng giöõa ñaàu oùc, con tim vaø ñoâi tay."[145]
79. ÔÛ trung taâm cuûa coâng cuoäc ñaøo taïo toaøn dieän con ngöôøi laø moái töông quan thieát yeáu giöõa thaày vaø troø. Ngöôøi thaày khoâng chæ truyeàn ñaït kieán thöùc maø coøn laø hình maãu veà nhöõng phaåm chaát chính yeáu cuûa con ngöôøi vaø khôi daäy nieàm vui khaùm phaù.[146] Söï hieän dieän cuûa ngöôøi thaày taïo ñoäng löïc cho hoïc sinh qua noäi dung giaûng daïy vaø caû söï quan taâm daønh cho caùc hoïc sinh cuûa mình. Moái lieân keát naøy thuùc ñaåy loøng tin töôûng, hieåu bieát laãn nhau vaø khaû naêng phaùt huy phaåm giaù cuõng nhö tieàm naêng ñoäc ñaùo cuûa töøng caù nhaân. Ñieàu naøy coù theå khôi daäy nôi hoïc sinh öôùc muoán phaùt trieån thöïc söï. Chính söï hieän dieän theå lyù cuûa ngöôøi thaày taïo ra moät naêng ñoäng töông quan maø AI khoâng theå sao cheùp ñöôïc, naêng ñoäng aáy laøm söï gaén keát theâm saâu saéc vaø thuùc ñaåy söï phaùt trieån toaøn dieän cuûa hoïc sinh.
80. Trong boái caûnh naøy, AI mang laïi caû cô hoäi laãn thaùch ñoá. Neáu ñöôïc söû duïng moät caùch khoân ngoan, trong boái caûnh moái töông quan thaày troø hieän höõu vaø höôùng ñeán caùc muïc tieâu ñích thöïc cuûa giaùo duïc, AI coù theå trôû thaønh moät nguoàn taøi nguyeân giaùo duïc quyù giaù baèng caùch naâng cao khaû naêng tieáp caän giaùo duïc, cung caáp söï trôï giuùp thích hôïp vaø phaûn hoài töùc thì cho hoïc sinh. Nhöõng lôïi ích naøy coù theå naâng cao traûi nghieäm hoïc taäp, ñaëc bieät trong nhöõng tröôøng hôïp caàn söï quan taâm ñeán caù nhaân hoaëc khi nguoàn löïc giaùo duïc coøn khan hieám.
81. Maët khaùc, moät nhieäm vuï thieát yeáu cuûa giaùo duïc laø ñaøo luyeän "trí tueä ñeå lyù luaän toát trong moïi vaán ñeà, vöôn tôùi chaân lyù vaø naém baét noù,"[147] ñoàng thôøi giuùp "ngoân ngöõ cuûa caùi ñaàu" phaùt trieån haøi hoøa vôùi "ngoân ngöõ cuûa con tim" vaø "ngoân ngöõ cuûa ñoâi tay."[148] Ñieàu naøy caøng quan troïng trong thôøi ñaïi ñaëc tröng bôûi coâng ngheä hieän nay, bôûi leõ "vaán ñeà khoâng chæ ñôn thuaàn laø 'söû duïng' caùc phöông tieän truyeàn thoâng, maø laø soáng trong moät neàn vaên hoùa kyõ thuaät soá cao ñoä, voán coù taùc ñoäng saâu saéc ñeán [#] khaû naêng giao tieáp, hoïc taäp, tieáp nhaän thoâng tin vaø thieát laäp caùc moái töông quan vôùi ngöôøi khaùc."[149] Tuy nhieân, thay vì nuoâi döôõng moät "trí tueä ñöôïc trau doài," voán "mang laïi söùc maïnh vaø söï kheùo leùo cho moïi coâng vieäc vaø ngheà nghieäp maø noù ñaûm nhaän,"[150] vieäc söû duïng AI roäng raõi trong giaùo duïc coù theå khieán cho hoïc sinh ngaøy caøng phuï thuoäc vaøo coâng ngheä, giaûm khaû naêng töï thöïc hieän moät soá kyõ naêng vaø gia taêng tình traïng leä thuoäc vaøo maøn hình.[151]
82. Ngoaøi ra, trong khi moät soá heä thoáng AI ñöôïc thieát keá ñeå giuùp phaùt trieån tö duy phaûn bieän vaø kyõ naêng giaûi quyeát vaán ñeà, thì nhieàu heä thoáng khaùc chæ ñôn thuaàn cung caáp caâu traû lôøi thay vì thuùc ñaåy hoïc sinh töï tìm ra ñaùp aùn hoaëc töï vieát baøi.[152] Thay vì ñaøo taïo ngöôøi treû caùch thu thaäp thoâng tin vaø nhanh choùng ñöa ra caâu traû lôøi, giaùo duïc caàn khuyeán khích hoï "söû duïng töï do moät caùch coù traùch nhieäm ñeå ñoái maët vôùi caùc vaán ñeà moät caùch saùng suoát vaø thoâng minh."[153] Treân neàn taûng naøy, "giaùo duïc veà vieäc söû duïng caùc hình thöùc trí tueä nhaân taïo tröôùc heát caàn nhaém ñeán vieäc phaùt huy tö duy phaûn bieän. Ngöôøi duøng ôû moïi löùa tuoåi, ñaëc bieät laø giôùi treû, caàn phaùt trieån moät caùch tieáp caän coù phaân ñònh ñoái vôùi vieäc söû duïng döõ lieäu vaø noäi dung laáy treân caùc trang maïng hoaëc do heä thoáng trí tueä nhaân taïo ñöa ra. Thaùch ñoá cuûa caùc tröôøng hoïc, caùc ñaïi hoïc vaø caùc toå chöùc khoa hoïc laø giuùp cho hoïc sinh vaø caùc chuyeân gia hieåu ñöôïc caùc khía caïnh xaõ hoäi vaø ñaïo ñöùc cuûa söï phaùt trieån vaø vieäc söû duïng coâng ngheä."[154]
83. Nhö Thaùnh Gioan Phaoloâ II ñaõ nhaéc nhôû, "trong theá giôùi ngaøy nay, ñöôïc ñaëc tröng bôûi söï phaùt trieån heát söùc nhanh choùng trong khoa hoïc vaø kyõ thuaät, nhieäm vuï cuûa moät tröôøng Ñaïi hoïc Coâng giaùo caøng trôû neân quan troïng vaø caáp baùch hôn bao giôø heát."[155] Caùch rieâng, caùc ñaïi hoïc Coâng giaùo ñöôïc môøi goïi hieän dieän nhö nhöõng phoøng thí nghieäm vó ñaïi ñaày hy voïng trong böôùc ngoaët lòch söû naøy. Theo höôùng tieáp caän lieân ngaønh vaø xuyeân ngaønh, caùc ñaïi hoïc ñöôïc khuyeán khích daán thaân "vôùi söï khoân ngoan vaø saùng taïo"[156] nghieân cöùu kyõ löôõng hieän töôïng naøy, giuùp khai thaùc tieàm naêng höõu ích cuûa nhieàu lónh vöïc khoa hoïc vaø thöïc tieãn khaùc nhau, vaø luoân höôùng chuùng tôùi nhöõng öùng duïng laønh maïnh hôïp ñaïo ñöùc phuïc vuï söï gaén keát xaõ hoäi vaø lôïi ích chung, nhaèm ñaït ñeán nhöõng ranh giôùi môùi trong cuoäc ñoái thoaïi giöõa ñöùc tin vaø lyù trí.
84. Hôn nöõa, caàn phaûi bieát raèng caùc chöông trình AI hieän nay coù theå cung caáp thoâng tin thieân leäch hoaëc bòa ñaët, khieán hoïc sinh tin vaøo nhöõng noäi dung khoâng chính xaùc. Vaán ñeà naøy "khoâng chæ coù nguy cô hôïp thöùc hoùa tin giaû vaø cuûng coá lôïi theá cuûa caùc neàn vaên hoùa thoáng trò, maø toùm laïi, coøn laøm suy yeáu chính tieán trình giaùo duïc."[157] Theo thôøi gian, roài seõ coù theå phaân bieät ñöôïc roõ raøng hôn vieäc söû duïng AI caùch ñuùng ñaén vaø khoâng ñuùng ñaén trong giaùo duïc vaø nghieân cöùu. Tuy nhieân, coù moät nguyeân taéc höôùng daãn mang tính quyeát ñònh laø vieäc söû duïng AI phaûi luoân minh baïch vaø khoâng bao giôø boùp meùo söï vieäc.
AI, Tin giaû, Deepfake vaø Laïm duïng
85. AI coù theå ñöôïc duøng ñeå hoã trôï nhaân phaåm neáu noù giuùp moïi ngöôøi hieåu ñöôïc caùc khaùi nieäm phöùc taïp hoaëc höôùng hoï ñeán nhöõng nguoàn taøi lieäu ñaùng tin caäy hoã trôï haønh trình tìm kieám chaân lyù cuûa hoï.[158]
86. Tuy nhieân, AI cuõng ñaët ra moät nguy cô nghieâm troïng laø taïo ra noäi dung bò thao tuùng vaø thoâng tin sai leäch, coù theå deã daøng ñaùnh löøa con ngöôøi vì chuùng coù veû gioáng nhö thaät. Ñieàu naøy coù theå xaûy ra ngoaøi yù muoán, nhö trong tröôøng hôïp "aûo giaùc" cuûa AI, khi moät heä thoáng AI taïo sinh taïo ra keát quaû troâng coù veû thaät nhöng thaät ra khoâng phaûi vaäy. Vì chöùc naêng chính cuûa AI laø taïo ra noäi dung baét chöôùc caùc saûn phaåm cuûa con ngöôøi, neân vieäc giaûm thieåu nhöõng nguy cô naøy trôû thaønh moät thaùch ñoá lôùn. Duø vaäy, haäu quaû cuûa nhöõng sai leäch vaø thoâng tin sai laïc naøy coù theå raát nghieâm troïng. Vì theá, taát caû nhöõng ai tham gia vaøo vieäc laøm ra vaø söû duïng caùc heä thoáng AI caàn phaûi cam keát veà tính trung thöïc vaø chính xaùc cuûa thoâng tin maø caùc heä thoáng naøy xöû lyù vaø phoå bieán ñeán coâng chuùng.
87. Trong khi AI coù moái nguy tieàm taøng laø coù theå taïo ra thoâng tin sai leäch, moät vaán ñeà thaäm chí coøn ñaùng lo ngaïi hôn chính laø vieäc coá yù laïm duïng AI ñeå thao tuùng. Ñieàu naøy coù theå xaûy ra khi caùc caù nhaân hoaëc toå chöùc coá yù taïo vaø phaùt taùn noäi dung giaû maïo nhaèm löøa doái hoaëc gaây haïi, chaúng haïn nhö hình aûnh, video vaø aâm thanh "deepfake" - töùc laø caùc phaûn aûnh sai leäch veà moät ngöôøi, ñöôïc chænh söûa hoaëc taïo ra baèng thuaät toaùn AI. Moái nguy hieåm do deepfake gaây ra trôû neân ñaëc bieät roõ raøng khi chuùng ñöôïc söû duïng ñeå coâng kích hoaëc gaây haïi cho ngöôøi khaùc. Duø hình aûnh hay video ñoù coù theå laø giaû taïo, nhöng thieät haïi maø chuùng gaây ra laïi raát thaät, ñeå laïi "nhöõng veát seïo saâu trong taâm hoàn cuûa ngöôøi bò haïi" vaø "nhöõng toån thöông thöïc söï cho nhaân phaåm cuûa hoï."[159]
88. Treân quy moâ roäng hôn, khi "laøm sai leäch moái töông quan cuûa chuùng ta vôùi ngöôøi khaùc vaø vôùi thöïc taïi",[160] caùc saûn phaåm truyeàn thoâng giaû maïo do AI taïo ra coù theå daàn daàn laøm suy yeáu neàn taûng cuûa xaõ hoäi. Ñaây laø vaán ñeà caàn ñöôïc quy ñònh chaët cheõ, vì thoâng tin sai leäch - ñaëc bieät khi qua caùc phöông tieän truyeàn thoâng do AI kieåm soaùt hoaëc taùc ñoäng - coù theå voâ tình phaùt taùn, laøm taêng theâm söï phaân cöïc chính trò vaø baát oån xaõ hoäi. Khi xaõ hoäi trôû neân thôø ô vôùi söï thaät, caùc nhoùm khaùc nhau seõ töï taïo ra phieân baûn "söï thaät" cuûa rieâng hoï, laøm suy giaûm "nhöõng moái töông quan vaø phuï thuoäc laãn nhau"[161] voán laø neàn taûng cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Khi deepfake khieán con ngöôøi nghi ngôø moïi thöù vaø noäi dung giaû maïo do AI taïo ra laøm xoùi moøn loøng tin vaøo nhöõng gì hoï thaáy vaø nghe ñöôïc, thì söï phaân cöïc vaø xung ñoät chaéc chaén seõ gia taêng. Söï löøa doái traøn lan nhö vaäy khoâng phaûi laø vaán ñeà nhoû; noù ñaû thöông con tim nhaân loaïi, phaù huyû nieàm tin neàn taûng maø caùc xaõ hoäi ñöôïc xaây döïng treân ñoù.[162]
89. Choáng laïi nhöõng thoâng tin sai leäch do AI taïo ra khoâng chæ laø vieäc cuûa caùc chuyeân gia trong ngaønh, maø coøn ñoøi hoûi noã löïc cuûa taát caû nhöõng ngöôøi thieän chí. "Neáu coâng ngheä laø ñeå phuïc vuï chöù khoâng gaây toån haïi cho phaåm giaù con ngöôøi, vaø neáu coâng ngheä laø ñeå thuùc ñaåy hoøa bình thay vì baïo löïc, thì coäng ñoàng nhaân loaïi phaûi chuû ñoäng ñoái maët vôùi nhöõng xu höôùng naøy trong söï toân troïng phaåm giaù con ngöôøi vaø coå voõ ñieàu thieän laønh."[163] Nhöõng ngöôøi saûn xuaát vaø chia seû noäi dung do AI taïo ra phaûi luoân thaän troïng kieåm chöùng tính xaùc thöïc cuûa nhöõng gì hoï phoå bieán, vaø trong moïi tröôøng hôïp, phaûi "traùnh chia seû nhöõng töø ngöõ vaø hình aûnh haï thaáp phaåm giaù con ngöôøi, kích ñoäng haän thuø vaø baát khoan dung, laøm maát ñi veû ñeïp vaø tính thaân maät cuûa ñôøi soáng tính duïc con ngöôøi, hoaëc lôïi duïng nhöõng ngöôøi yeáu theá vaø deã bò toån thöông."[164] Ñieàu naøy ñoøi hoûi ngöôøi duûng phaûi luoân caån troïng vaø caân nhaéc kyõ löôõng khi hoaït ñoäng tröïc tuyeán.[165]
AI, Quyeàn rieâng tö vaø Giaùm saùt
90. Con ngöôøi voán mang baûn chaát töông quan, vaø döõ lieäu maø moãi ngöôøi taïo ra trong theá giôùi kyõ thuaät soá coù theå ñöôïc xem nhö moät bieåu hieän khaùch quan cuûa baûn chaát naøy. Döõ lieäu khoâng chæ chuyeån taûi thoâng tin maø coøn cho bieát veà moät con ngöôøi vaø caùc moái töông quan cuûa ngöôøi aáy; trong boái caûnh ngaøy caøng soá hoùa ñieàu naøy coù theå trôû thaønh quyeàn löïc kieåm soaùt caù nhaân. Hôn nöõa, coù nhöõng döõ lieäu lieân quan ñeán ñôøi soáng coâng khai cuûa moät ngöôøi, vaø coù nhöõng döõ lieäu khaùc laïi lieân quan ñeán noäi taâm, thaäm chí caû löông taâm cuûa ngöôøi aáy. Nhìn theo caùch naøy, quyeàn rieâng tö ñoùng vai troø thieát yeáu trong vieäc baûo veä ranh giôùi ñôøi soáng noäi taâm cuûa moät con ngöôøi, baûo ñaûm quyeàn töï do giao tieáp vôùi ngöôøi khaùc, theå hieän baûn thaân vaø ñöa ra quyeát ñònh maø khoâng bò kieåm soaùt moät caùch traùi leõ. Söï baûo veä naøy cuõng gaén lieàn vôùi vieäc baûo veä quyeàn töï do toân giaùo, bôûi giaùm saùt cuõng coù theå bò laïm duïng ñeå kieåm soaùt ñôøi soáng cuûa caùc tín höõu vaø caùch hoï theå hieän ñöùc tin cuûa mình.
91. Do ñoù, thaät thích hôïp khi khôûi ñi töø moái quan taâm ñeán quyeàn töï do chính ñaùng vaø phaåm giaù baát khaû xaâm phaïm cuûa con ngöôøi "trong moïi hoaøn caûnh" ñeå ñeà caäp ñeán vaán ñeà quyeàn rieâng tö.[166] Coâng ñoàng Vatican II ñaõ ñöa quyeàn "baûo veä söï rieâng tö" vaøo nhoùm caùc quyeàn cô baûn "caàn thieát ñeå soáng moät cuoäc soáng thöïc söï mang tính nhaân vaên," laø quyeàn maø taát caû moïi ngöôøi ñeàu phaûi ñöôïc höôûng vì "phaåm giaù cao quyù" cuûa hoï.[167] Hôn nöõa, Giaùo hoäi cuõng khaúng ñònh quyeàn chính ñaùng ñöôïc toân troïng ñôøi soáng rieâng tö, trong boái caûnh khaúng ñònh con ngöôøi coù quyeàn ñöôïc toân troïng thanh danh, ñöôïc baûo veä söï toaøn veïn veà theå chaát vaø tinh thaàn, cuõng nhö khoâng bò laøm haïi hoaëc bò xaâm phaïm quaù ñaùng[168] - laø nhöõng yeáu toá thieát yeáu theå hieän söï toân troïng xöùng hôïp vôùi phaåm giaù noäi taïi cuûa con ngöôøi.[169]
92. Hieän nay nhöõng tieán boä trong xöû lyù vaø phaân tích döõ lieäu do AI taïo ra coù theå giuùp suy ñoaùn ñöôïc caùc moâ hình haønh ñoäng vaø suy nghó cuûa moät ngöôøi chæ töø moät löôïng thoâng tin toái thieåu; ñieàu ñoù caøng khieán cho vieäc baûo veä quyeàn rieâng tö veà döõ lieäu trôû neân baét buoäc hôn nhö moät bieän phaùp baûo veä phaåm giaù vaø baûn chaát töông quan cuûa con ngöôøi. Ñöùc giaùo hoaøng Phanxicoâ nhaän xeùt raèng, "trong khi nhöõng thaùi ñoä kheùp kín vaø baát khoan dung vôùi ngöôøi khaùc ñang gia taêng, thì traùi laïi, khoaûng caùch giöõa hoï ngaøy caøng thu heïp hoaëc bieán maát, ñeán möùc haàu nhö maát haún quyeàn rieâng tö. Moïi söï ñaõ trôû thaønh moät thöù trình dieãn coù theå theo doõi vaø kieåm soaùt, theá neân cuoäc soáng con ngöôøi giôø ñaây luoân trong tình traïng bò giaùm saùt."[170]
93. Maëc duø coù theå coù nhöõng caùch hôïp phaùp vaø ñuùng ñaén ñeå söû duïng AI phuø hôïp vôùi nhaân phaåm cuõng nhö thieän ích chung, nhöng vieäc söû duïng AI ñeå giaùm saùt nhaèm khai thaùc, haïn cheá töï do cuûa ngöôøi khaùc hoaëc ñeå laøm lôïi cho moät ít ngöôøi maø gaây baát lôïi nhieàu ngöôøi khaùc laø ñieàu khoâng theå bieän minh ñöôïc. Nguy cô laïm duïng giaùm saùt phaûi ñöôïc caùc cô quan quaûn lyù thích hôïp kieåm soaùt ñeå baûo ñaûm tính minh baïch vaø traùch nhieäm giaûi trình tröôùc coâng chuùng. Nhöõng ngöôøi chòu traùch nhieäm giaùm saùt khoâng bao giôø ñöôïc vöôït quaù thaåm quyeàn cuûa mình, thaåm quyeàn naøy phaûi luoân vì phaåm giaù vaø töï do cuûa moãi con ngöôøi nhö neàn taûng thieát yeáu cuûa moät xaõ hoäi coâng baèng vaø nhaân vaên.
94. Hôn nöõa, "thaùi ñoä toân troïng cô baûn ñoái vôùi phaåm giaù con ngöôøi ñoøi chuùng ta phaûi töø choái vieäc duøng moät boä döõ lieäu ñeå xaùc ñònh tính duy nhaát cuûa con ngöôøi."[171] Ñieàu naøy ñaëc bieät ñuùng khi söû duïng AI ñeå ñaùnh giaù caù nhaân hoaëc nhoùm ngöôøi döïa treân haønh vi, ñaëc ñieåm hoaëc lòch söû cuûa hoï - moät thöïc haønh ñöôïc goïi laø "chaám ñieåm xaõ hoäi": "Trong quaù trình ñöa ra caùc quyeát ñònh veà maët kinh teá vaø xaõ hoäi, chuùng ta caàn thaän troïng khi giao caùc nhaän xeùt ñaùnh giaù cho caùc thuaät toaùn xöû lyù döõ lieäu, caùc döõ lieäu naøy voán thöôøng ñöôïc thu thaäp moät caùch kín ñaùo veà ñaëc ñieåm vaø haønh vi trong quaù khöù cuûa moät caù nhaân. Nhöõng döõ lieäu nhö vaäy coù theå bò nhieãm baån bôûi nhöõng thaønh kieán vaø quan nieäm coá höõu cuûa xaõ hoäi. Khoâng ñöôïc caên cöù vaøo haønh vi trong quaù khöù cuûa moät ngöôøi nhö laø lyù do ñeå töø choái ngöôøi aáy veà cô hoäi thay ñoåi, phaùt trieån vaø ñoùng goùp cho xaõ hoäi. Chuùng ta khoâng ñöôïc ñeå cho caùc thuaät toaùn giôùi haïn hay ñaët ñieàu kieän cho söï toân troïng nhaân phaåm, hoaëc loaïi tröø loøng traéc aån, loøng thöông xoùt, söï tha thöù vaø treân heát laø nieàm hy voïng con ngöôøi coù theå thay ñoåi."[172]
AI vaø Vieäc baûo veä ngoâi nhaø chung cuûa chuùng ta
95. AI coù nhieàu öùng duïng ñaày höùa heïn ñeå caûi thieän moái töông quan cuûa chuùng ta vôùi "ngoâi nhaø chung", chaúng haïn nhö taïo ra caùc moâ hình döï baùo caùc hieän töôïng khí haäu cöïc ñoan, ñöa ra caùc giaûi phaùp kyõ thuaät ñeå giaûm thieåu taùc ñoäng cuûa chuùng, quaûn lyù caùc hoaït ñoäng cöùu trôï vaø döï ñoaùn söï dòch chuyeån daân soá.[173] Ngoaøi ra, AI coù theå hoã trôï noâng nghieäp beàn vöõng, toái öu hoùa vieäc söû duïng naêng löôïng vaø cung caáp heä thoáng caûnh baùo sôùm cho tình hình khaån caáp veà y teá coâng coäng. Nhöõng tieán boä naøy coù theå gia taêng khaû naêng phuïc hoài tröôùc caùc thaùch thöùc lieân quan ñeán khí haäu vaø thuùc ñaåy söï phaùt trieån beàn vöõng hôn.
96. Ñoàng thôøi, caùc moâ hình AI hieän nay vaø phaàn cöùng caàn coù ñeå hoã trôï chuùng tieâu thuï raát nhieàu naêng löôïng vaø nöôùc, goùp phaàn ñaùng keå vaøo vieäc phaùt thaûi khí CO2 vaø gaây caêng thaúng cho nguoàn taøi nguyeân. Thöïc teá naøy thöôøng bò che ñaäy bôûi caùch coâng ngheä naøy ñöôïc trình baøy trong trí töôûng töôïng cuûa moïi ngöôøi, khi nhöõng thuaät ngöõ nhö "ñaùm maây"[174] coù theå taïo aán töôïng raèng döõ lieäu ñöôïc löu tröõ vaø xöû lyù trong moät theá giôùi voâ hình, taùch bieät vôùi theá giôùi vaät chaát. Tuy nhieân, "ñaùm maây" khoâng phaûi laø moät mieàn cao xa ôû ngoaøi theá giôùi vaät chaát; cuõng nhö moïi coâng ngheä ñieän toaùn khaùc, noù caàn coù maùy moùc vaät lyù, heä thoáng caùp vaø nguoàn naêng löôïng. Ñieàu naøy cuõng ñuùng vôùi coâng ngheä ñaèng sau AI. Khi caùc heä thoáng naøy ngaøy caøng trôû neân phöùc taïp hôn, ñaëc bieät laø caùc moâ hình ngoân ngöõ lôùn (Large Language Models - LLMs), chuùng ñoøi hoûi caùc taäp döõ lieäu ngaøy caøng lôùn, söùc maïnh tính toaùn taêng leân vaø haï taàng lôùn hôn ñeå löu tröõ. Do caùc coâng ngheä naøy gaây thieät haïi naëng neà cho moâi tröôøng, ñieàu toái quan troïng laø phaûi phaùt trieån caùc giaûi phaùp beàn vöõng ñeå giaûm thieåu taùc ñoäng cuûa chuùng ñoái vôùi ngoâi nhaø chung cuûa chuùng ta.
97. Duø vaäy, nhö Ñöùc giaùo hoaøng Phanxicoâ daïy, ñieàu thieát yeáu laø "chuùng ta khoâng chæ tìm kieám caùc giaûi phaùp veà maët coâng ngheä maø coøn ôû nôi söï thay ñoåi cuûa con ngöôøi."[175] Neáu hieåu ñuùng vaø ñaày ñuû veà taïo thaønh thì phaûi nhìn nhaän raèng giaù trò cuûa taát caû nhöõng gì ñöôïc taïo ra khoâng theå bò giaûn löôïc thaønh tieän ích ñôn thuaàn. Do ñoù, moät caùch tieáp caän hoaøn toaøn mang tính nhaân vaên ñoái vôùi vieäc quaûn trò traùi ñaát seõ baùc boû quy nhaân thuyeát leäch laïc cuûa moâ hình kyõ trò, voán tìm caùch "khai thaùc moïi thöù coù theå" töø thieân nhieân,[176] vaø cuõng baùc boû "huyeàn thoaïi veà söï tieán boä," voán cho raèng "caùc vaán ñeà sinh thaùi seõ töï giaûi quyeát chæ nhôø vaøo vieäc aùp duïng coâng ngheä môùi maø khoâng caàn quan taâm hay thay ñoåi saâu saéc veà ñaïo ñöùc."[177] Tö duy naøy phaûi nhöôøng choã cho moät caùch tieáp caän toaøn dieän hôn, toân troïng traät töï cuûa coâng trình saùng taïo vaø thuùc ñaåy thieän ích toaøn dieän cuûa con ngöôøi, ñoàng thôøi baûo veä ngoâi nhaø chung cuûa chuùng ta.[178]
AI vaø Chieán tranh
98. Coâng ñoàng Vatican II vaø giaùo huaán nhaát quaùn cuûa caùc Giaùo hoaøng töø ñoù ñeán nay luoân nhaán maïnh raèng hoøa bình khoâng chæ ñôn thuaàn laø vaéng boùng chieán tranh, cuõng khoâng chæ giôùi haïn trong vieäc duy trì theá caân baèng quyeàn löïc giöõa caùc ñoái thuû. Traùi laïi, theo lôøi Thaùnh Augustinoâ, hoøa bình laø "söï yeân oån traät töï."[179] Thaät vaäy, khoâng theå ñaït ñöôïc hoøa bình neáu khoâng baûo veä taøi saûn cuûa con ngöôøi, quyeàn töï do giao tieáp, toân troïng phaåm giaù cuûa caùc con ngöôøi vaø cuûa caùc daân toäc, cuõng nhö kieân trì thöïc haønh tình huynh ñeä. Hoøa bình laø coâng trình cuûa coâng lyù vaø laø heä quaû cuûa ñöùc aùi, khoâng theå ñaït ñöôïc chæ baèng söùc maïnh, maø chuû yeáu phaûi ñöôïc xaây döïng baèng söï nhaãn naïi trong noã löïc ngoaïi giao, tích cöïc coå voõ coâng lyù, tình lieân ñôùi, phaùt trieån con ngöôøi toaøn dieän vaø toân troïng phaåm giaù cuûa moïi ngöôøi.[180] Vì vaäy, caùc phöông tieän ñöôïc söû duïng ñeå duy trì hoøa bình khoâng bao giôø ñöôïc bieän minh cho söï baát coâng, baïo löïc hay aùp böùc; traùi laïi, chuùng phaûi luoân ñöôïc höôùng daãn bôûi "thöïc taâm toân troïng tha nhaân vaø caùc daân toäc khaùc cuøng vôùi phaåm giaù cuûa hoï, cuõng nhö aân caàn thöïc thi tình huynh ñeä."[181]
99. Maëc duø khaû naêng phaân tích cuûa AI coù theå giuùp caùc quoác gia tìm kieám hoøa bình vaø baûo ñaûm an ninh, nhöng "vieäc vuõ khí hoùa trí tueä nhaân taïo" cuõng ñaët ra nhieàu vaán ñeà nghieâm troïng. Ñöùc giaùo hoaøng Phanxicoâ nhaän ñònh raèng "khaû naêng tieán haønh caùc hoaït ñoäng quaân söï vôùi heä thoáng ñieàu khieån töø xa ñaõ laøm giaûm nhaän thöùc veà söùc taøn phaù do caùc heä thoáng vuõ khí aáy gaây ra, cuõng nhö veà traùch nhieäm khi söû duïng chuùng, daãn ñeán moät thaùi ñoä thaäm chí coøn laïnh luøng vaø baøng quan hôn tröôùc ñoái vôùi thaûm kòch to lôùn cuûa chieán tranh."[182] Hôn nöõa, tính tieän lôïi trong vieäc söû duïng vuõ khí töï ñoäng laøm cho chieán tranh deã xaûy ra hôn laïi ñi ngöôïc vôùi nguyeân taéc coi chieán tranh chæ laø bieän phaùp cuoái cuøng trong tröôøng hôïp töï veä chính ñaùng.[183] Ñieàu naøy coù theå daãn ñeán gia taêng caùc phöông tieän chieán tranh vöôït xa taàm kieåm soaùt cuûa con ngöôøi vaø ñaåy nhanh cuoäc chaïy ñua vuõ trang gaây maát oån ñònh vôùi nhöõng haäu quaû taøn khoác cho nhaân quyeàn.[184]
100. Ñaëc bieät, caùc heä thoáng vuõ khí saùt thöông töï ñoäng (Lethal Autonomous Weapon Systems - LAWS), coù khaû naêng xaùc ñònh vaø taán coâng muïc tieâu maø khoâng caàn söï can thieäp tröïc tieáp cuûa con ngöôøi, laø moät "nguyeân nhaân nghieâm troïng gaây lo ngaïi veà ñaïo ñöùc", vì chuùng thieáu "khaû naêng phaùn ñoaùn veà luaân lyù vaø ra quyeát ñònh veà ñaïo ñöùc - maø chæ con ngöôøi môùi coù."[185] Vì vaäy, Ñöùc giaùo hoaøng Phanxicoâ ñaõ thuùc giuïc xem xeùt laïi vieäc phaùt trieån nhöõng loaïi vuõ khí naøy vaø ban haønh leänh caám söû duïng chuùng, baét ñaàu baèng "moät cam keát cuï theå vaø hieäu quaû nhaèm baûo ñaûm con ngöôøi coù quyeàn kieåm soaùt nhieàu hôn vaø phuø hôïp hôn. Khoâng moät coã maùy naøo ñöôïc pheùp töï yù töôùc boû maïng soáng cuûa moät con ngöôøi."[186]
101. Bôûi leõ töø caùc coã maùy coù theå gieát ngöôøi moät caùch töï ñoäng vaø chính xaùc ñeán nhöõng vuõ khí coù khaû naêng huûy dieät haøng loaït chæ laø moät böôùc nhoû, neân moät soá nhaø nghieân cöùu AI ñaõ baøy toû quan ngaïi raèng coâng ngheä naøy coù theå gaây ra moät moái "nguy cô toàn vong", vì noù coù khaû naêng hoaït ñoäng theo caùch ñe doïa ñeán söï soáng coøn cuûa caû moät khu vöïc, thaäm chí cuûa toaøn nhaân loaïi. Moái nguy naøy ñoøi phaûi ñöôïc xem xeùt nghieâm tuùc, cuøng vôùi moái lo ngaïi töø laâu veà caùc coâng ngheä cung caáp cho chieán tranh "moät söùc huûy dieät khoâng theå kieåm soaùt ñoái vôùi voâ soá thöôøng daân voâ toäi,"[187] caû treû em cuõng khoâng tha. Trong boái caûnh naøy, lôøi keâu goïi "ñoåi môùi toaøn boä caùch nhìn veà chieán tranh"[188] cuûa Hieán cheá Gaudium et Spes trôû neân caáp thieát hôn bao giôø heát.
102. Ñoàng thôøi, duø vaãn caàn löu taâm ñeán nhöõng nguy cô mang tính lyù thuyeát cuûa AI, nhöng moái quan ngaïi tröôùc maét vaø caáp baùch hôn laïi naèm ôû choã nhöõng gì caùc caù nhaân coù yù ñoà xaáu coù theå laïm duïng coâng ngheä naøy.[189] Cuõng nhö baát kyø coâng cuï naøo khaùc, AI laø söï môû roäng söùc maïnh cuûa con ngöôøi; vaø duø chuùng ta khoâng theå ñoaùn tröôùc khaû naêng töông lai cuûa noù, nhöng nhöõng haønh ñoäng trong quaù khöù cuûa nhaân loaïi ñaõ ñöa ra nhöõng caûnh baùo roõ raøng. Nhöõng toäi aùc xaûy ra trong suoát lòch söû ñaõ ñuû ñeå laøm daáy leân nhöõng lo ngaïi saâu saéc veà khaû naêng laïm duïng AI.
103. Thaùnh Gioan Phaoloâ II töøng nhaän ñònh: "Nhaân loaïi giôø ñaây ñang naém trong tay nhöõng coâng cuï vôùi söùc maïnh chöa töøng coù: chuùng ta coù theå bieán theá giôùi naøy thaønh moät khu vöôøn, hoaëc laøm noù thaønh moät ñoáng ñoå naùt."[190] Vôùi thöïc teá naøy, theo lôøi Ñöùc giaùo hoaøng Phanxicoâ, Giaùo hoäi nhaéc nhôû chuùng ta raèng "chuùng ta coù töï do ñeå vaän duïng trí thoâng minh cuûa mình theo höôùng phaùt trieån tích cöïc," hoaëc theo höôùng "suy thoaùi vaø huûy dieät laãn nhau."[191] Ñeå ngaên nhaân loaïi rôi vaøo voøng xoaùy töï huûy dieät,[192] caàn phaûi coù moät laäp tröôøng roõ raøng choáng laïi moïi öùng duïng coâng ngheä voán dó ñe doïa söï soáng vaø phaåm giaù con ngöôøi. Cam keát naøy ñoøi hoûi phaûi caân nhaéc caån troïng khi söû duïng AI, ñaëc bieät trong caùc öùng duïng thuoäc lónh vöïc quoác phoøng quaân söï, nhaèm baûo ñaûm luoân toân troïng phaåm giaù con ngöôøi vaø phuïc vuï thieän ích chung. Vieäc phaùt trieån vaø söû duïng AI trong coâng ngheä vuõ khí phaûi chòu söï giaùm saùt ôû möùc cao nhaát veà ñaïo ñöùc, quan taâm ñeán phaåm giaù cuûa con ngöôøi vaø tính thaùnh thieâng cuûa söï soáng.[193]
AI vaø Moái töông quan cuûa chuùng ta vôùi Thieân Chuùa
104. Coâng ngheä mang ñeán nhöõng coâng cuï ñaùng kinh ngaïc ñeå khaùm phaù vaø môû roäng caùc nguoàn taøi nguyeân theá giôùi. Tuy nhieân, trong moät soá tröôøng hôïp, nhaân loaïi ngaøy caøng nhöôøng quyeàn kieåm soaùt nhöõng taøi nguyeân naøy cho maùy moùc. Coù moät soá ngöôøi trong giôùi khoa hoïc vaø töông lai hoïc laïc quan veà tieàm naêng cuûa trí tueä nhaân taïo toång quaùt (Artificial General Intelligence - AGI), moät daïng AI giaû ñònh coù theå baét kòp hoaëc vöôït qua trí tueä cuûa con ngöôøi vaø mang laïi nhöõng tieán boä khoâng theå töôûng töôïng ñöôïc. Laïi coù nhöõng ngöôøi thaäm chí coøn suy ñoaùn raèng AGI coù theå ñaït ñöôïc nhöõng khaû naêng sieâu phaøm. Ñoàng thôøi, khi xaõ hoäi ngaøy caøng xa rôøi moái lieân keát vôùi thöïc taïi sieâu vieät, moät soá ngöôøi bò caùm doã tìm kieám yù nghóa hoaëc söï vieân maõn nôi AI - laø nhöõng khaùt voïng chæ coù theå ñöôïc thoaû maõn thöïc söï khi hieäp thoâng vôùi Thieân Chuùa.[194]
105. Tuy nhieân, haønh vi ngaïo maïn thay theá Thieân Chuùa baèng moät saûn phaåm do con ngöôøi laøm ra laø söï thôø ngaãu töôïng - moät haønh vi maø Kinh Thaùnh ñaõ caûnh baùo roõ raøng (x. Xh 20,4; 32,1-5; 34,17). Hôn nöõa, AI coù theå coøn toû ra haáp daãn hôn caùc ngaãu töôïng truyeàn thoáng, vì khoâng gioáng nhö nhöõng töôïng thaàn "coù mieäng maø khoâng noùi, coù maét maø khoâng thaáy, coù tai maø khoâng nghe" (Tv 115,5-6), AI coù theå "noùi," hoaëc ít nhaát laø taïo ra aûo töôûng raèng noù ñang noùi (x. Kh 13,15). Tuy nhieân, ñieàu quan troïng laø phaûi nhôù raèng AI chæ laø moät phaûn chieáu nhaït nhoøa cuûa nhaân loaïi - noù ñöôïc cheá taïo bôûi trí oùc cuûa con ngöôøi, ñöôïc ñaøo taïo döïa treân taøi lieäu do con ngöôøi taïo ra, phaûn hoài döõ lieäu do con ngöôøi cung caáp, vaø ñöôïc duy trì nhôø söùc lao ñoäng cuûa con ngöôøi. AI khoâng theå sôû höõu nhieàu khaû naêng ñaëc tröng cuûa ñôøi soáng con ngöôøi vaø noù cuõng maéc sai laàm. Khi con ngöôøi tìm ñeán AI nhö moät "Ngöôøi khaùc" ñöôïc coi laø cao caû hôn chính mình, ñeå cuøng chia seû söï hieän höõu vaø traùch nhieäm, thì hoï coù nguy cô taïo ra moät thöù thay theá Thieân Chuùa. Nhö theá cuoái cuøng, khoâng phaûi AI ñöôïc thaàn thaùnh hoùa vaø toân thôø, maø chính con ngöôøi laïi trôû thaønh noâ leä cho coâng trình cuûa hoï.[195]
106. Duø AI coù theå phuïc vuï nhaân loaïi vaø ñoùng goùp cho thieän ích chung, noù vaãn chæ laø saûn phaåm do con ngöôøi taïo ra, mang "hình töôïng do ngheä thuaät vaø taøi trí con ngöôøi" (Cv 17,29). Vì theá, khoâng bao giôø ñöôïc coi troïng noù quaù möùc. Saùch Khoân Ngoan khaúng ñònh: "Vì keû laøm ra chuùng laø moät con ngöôøi, keû naën ra chuùng chæ laø ngöôøi vay möôïn sinh khí. Quaû vaäy, chaúng ai coù theå naën ra moät thaàn minh gioáng nhö mình. Laø loaøi phaûi cheát, haén chæ duøng baøn tay voâ ñaïo ñeå laøm ra vaät khoâng coù söï soáng. Nhöng haén coøn troåi vöôït hôn caùc vaät haén thôø: vì ít ra haén cuõng ñaõ soáng, coøn nhöõng vaät kia thì chaúng bao giôø." (Kn 15,16-17).
107. Ngöôïc laïi, "nhôø coù noäi taâm, con ngöôøi vöôït treân vaïn vaät: khi con ngöôøi quay veà vôùi loøng mình laø luùc hoï tìm veà nôi noäi giôùi thaâm saâu naøy, ôû ñoù, Thieân Chuùa, Ñaáng thaáu suoát taâm hoàn, ñang chôø ñôïi hoï, vaø cuõng nôi ñoù, chính con ngöôøi töï ñònh ñoaït veà vaän meänh rieâng cuûa mình döôùi aùnh maét cuûa Thieân Chuùa."[196] Chính trong traùi tim, nhö Ñöùc giaùo hoaøng Phanxicoâ nhaéc nhôû, maø moãi ngöôøi khaùm phaù ra "moái noái keát thaàn nhieäm giöõa söï töï thöùc vaø söï côûi môû vôùi ngöôøi khaùc, giöõa vieäc gaëp gôõ tính ñoäc ñaùo cuûa rieâng mình vaø söï saün loøng hieán thaân cho ngöôøi khaùc.[197] Vì vaäy, chæ coù traùi tim môùi "coù khaû naêng ñaët caùc söùc maïnh vaø ñam meâ khaùc cuûa chuùng ta, cuøng toaøn boä con ngöôøi chuùng ta, vaøo tö theá toân kính vaø vaâng phuïc ñaày meán yeâu tröôùc Chuùa,"[198] Ñaáng "ñoái xöû vôùi moãi ngöôøi chuùng ta nhö moät "Caù vò (Thou)" luoân luoân vaø maõi maõi."[199]
VI. Suy tö keát luaän
108. Tröôùc nhöõng thaùch ñoá khaùc nhau do nhöõng tieán boä trong coâng ngheä ñaët ra, Ñöùc giaùo hoaøng Phanxicoâ nhaán maïnh söï caàn thieát phaûi taêng tröôûng veà "traùch nhieäm, caùc giaù trò vaø löông taâm cuûa con ngöôøi," töông xöùng vôùi söï taêng tröôûng veà tieàm naêng maø coâng ngheä naøy mang laïi[200] - nhaän thöùc raèng "khi con ngöôøi caøng coù theâm naêng löïc thì caùc caù nhaân vaø coäng ñoàng caøng coù theâm traùch nhieäm."[201]
109. Ñoàng thôøi, "caâu hoûi coát yeáu vaø neàn taûng" vaãn laø "lieäu trong boái caûnh tieán boä naøy, con ngöôøi, vôùi tö caùch laø con ngöôøi, coù thöïc söï trôû neân toát hôn hay khoâng, nghóa laø tröôûng thaønh hôn veà maët taâm linh, yù thöùc hôn veà nhaân phaåm cuûa mình, coù traùch nhieäm hôn, côûi môû hôn vôùi tha nhaân, ñaëc bieät vôùi nhöõng ngöôøi ngheøo khoå vaø yeáu keùm nhaát, vaø saün saøng cho ñi, giuùp ñôõ moïi ngöôøi hôn hay khoâng?"[202]
110. Do ñoù, ñieàu quan troïng laø phaûi bieát caùch ñaùnh giaù töøng öùng duïng cuûa AI trong caùc boái caûnh cuï theå ñeå xaùc ñònh xem vieäc söû duïng noù coù thuùc ñaåy phaåm giaù con ngöôøi, ôn goïi laøm ngöôøi vaø thieän ích chung hay khoâng. Cuõng nhö nhieàu coâng ngheä khaùc, taùc ñoäng cuûa nhieàu öùng duïng AI khoâng phaûi luùc naøo cuõng coù theå ñoaùn tröôùc ñöôïc ngay töø ñaàu. Khi caùc öùng duïng naøy vaø taùc ñoäng xaõ hoäi cuûa chuùng trôû neân roõ raøng hôn, caàn coù nhöõng phaûn hoài thích hôïp ôû moïi caáp ñoä trong xaõ hoäi, theo nguyeân taéc boå trôï. Caù nhaân ngöôøi duøng, gia ñình, xaõ hoäi daân söï, caùc taäp ñoaøn, toå chöùc, chính phuû vaø caùc toå chöùc quoác teá caàn phaûi haønh ñoäng theo ñuùng vò trí cuûa mình ñeå baûo ñaûm raèng AI ñöôïc söû duïng vì thieän ích chung cuûa taát caû moïi ngöôøi.
111. Ngaøy nay moät thaùch ñoá vaø cuõng laø cô hoäi lôùn lao ñoái vôùi thieän ích chung laø xem xeùt AI trong khuoân khoå cuûa trí tueä töông quan (relational intelligence) nghóa laø trí tueä nhaán maïnh ñeán söï keát noái giöõa con ngöôøi vaø coäng ñoàng, cuõng nhö traùch nhieäm chung cuûa chuùng ta trong vieäc thaêng tieán phuùc lôïi toaøn dieän cuûa tha nhaân. Nicholas Berdyaev, trieát gia ôû theá kyû XX, töøng nhaän ñònh raèng con ngöôøi thöôøng ñoå loãi cho maùy moùc veà caùc vaán ñeà caù nhaân vaø xaõ hoäi; tuy nhieân, "ñieàu naøy chæ laøm con ngöôøi trôû neân heøn keùm vaø khoâng töông xöùng vôùi phaåm giaù cuûa hoï," vì "vieäc ñuøn ñaåy traùch nhieäm cuûa con ngöôøi cho maùy moùc laø khoâng xöùng ñaùng."[203] Chæ coù con ngöôøi môùi coù theå chòu traùch nhieäm luaân lyù, vaø roát cuoäc nhöõng thaùch ñoá cuûa moät xaõ hoäi coâng ngheä cuõng laø nhöõng thaùch ñoá mang baûn chaát taâm linh. Vì theá, ñeå ñoái dieän vôùi nhöõng thaùch ñoá naøy, "caàn phaûi taêng cöôøng ñôøi soáng thieâng lieâng."[204]
112. Moät ñieåm khaùc caàn xem xeùt laø lôøi keâu goïi ñaùnh giaù laïi taát caû nhöõng gì thuoäc veà con ngöôøi, ñöôïc khôi leân do söï xuaát hieän cuûa AI treân theá giôùi. Nhieàu naêm tröôùc, moät taùc gia Coâng giaùo ngöôøi Phaùp, Georges Bernanos, ñaõ caûnh baùo raèng "nguy cô khoâng naèm ôû söï gia taêng soá löôïng maùy moùc, maø ôû söï gia taêng soá löôïng nhöõng con ngöôøi, ngay töø thuôû nhoû, ñaõ quen vôùi vieäc khoâng muoán gì hôn nhöõng ñieàu maùy moùc coù theå mang laïi."[205] Thaùch ñoá naøy ngaøy nay vaãn coøn ñuùng nhö tröôùc ñaây, khi toác ñoä soá hoùa nhanh choùng coù nguy cô daãn ñeán moät "chuû nghóa giaûn löôïc kyõ thuaät soá", trong ñoù nhöõng khía caïnh khoâng theå ñònh löôïng cuûa cuoäc soáng bò gaït sang moät beân, roài daàn bò laõng queân hoaëc thaäm chí bò xem laø khoâng quan troïng vì chuùng khoâng theå tính toaùn theo caùc thuaät ngöõ hình thöùc. AI chæ neân ñöôïc söû duïng nhö moät coâng cuï boå sung, chöù khoâng phaûi thay theá cho söï phong phuù cuûa trí tueä con ngöôøi.[206] Vieäc boài ñaép nhöõng khía caïnh cuûa cuoäc soáng con ngöôøi vöôït khoûi nhöõng gì coù theå tính toaùn laø ñieàu coát yeáu ñeå baûo toàn moät "nhaân loaïi ñích thöïc," moät nhaân loaïi "döôøng nhö ñang soáng giöõa neàn vaên hoaù coâng ngheä, gaàn nhö chaúng ai ñeå yù, nhö moät laøn söông moûng len qua khe cöûa kheùp kín."[207]
Söï khoân ngoan ñích thöïc
113. Ngaøy nay, con ngöôøi coù theå tieáp caän nguoàn tri thöùc bao la cuûa theá giôùi theo nhöõng caùch maø caùc theá heä tröôùc haún seõ raát kinh ngaïc. Tuy nhieân, ñeå baûo ñaûm raèng nhöõng tieán boä trong tri thöùc khoâng trôû neân voâ ích veà maët nhaân baûn hay taâm linh, chuùng ta phaûi vöôït ra khoûi vieäc tích luõy döõ lieäu ñôn thuaàn vaø noã löïc ñeå ñaït ñöôïc söï khoân ngoan ñích thöïc.[208]
114. Söï khoân ngoan naøy chính laø moùn quaø maø nhaân loaïi caàn nhaát ñeå ñoái dieän vôùi nhöõng caâu hoûi saâu saéc vaø nhöõng thaùch ñoá ñaïo ñöùc do AI ñaët ra: "Chæ khi coù moät nhaõn quan thieâng lieâng ñeå nhìn thöïc taïi, chæ khi khoâi phuïc ñöôïc söï khoân ngoan cuûa con tim, chuùng ta môùi coù theå ñoái dieän vaø giaûi thích ñöôïc nhöõng ñieàu môùi meû cuûa thôøi ñaïi mình."[209] Chính "söï khoân ngoan cuûa con tim" laø "nhaân ñöùc giuùp ta keát hôïp toaøn theå vôùi caùc boä phaän, caùc quyeát ñònh cuûa chuùng ta vôùi nhöõng keát quaû." Söï khoân ngoan naøy "khoâng theå tìm thaáy nôi maùy moùc," nhöng "saün saøng ñeå nhöõng ai tìm kieám noù ñeàu gaëp ñöôïc, ñeå nhöõng ai yeâu meán noù ñeàu nhìn thaáy; noù ñi tröôùc nhöõng ai khaùt khao noù, vaø noù ñi tìm nhöõng ai xöùng ñaùng vôùi noù (x. Kn 6,12-16)."[210]
115. Trong moät theá giôùi mang daáu aán AI, chuùng ta caàn ñeán aân suûng cuûa Chuùa Thaùnh Thaàn, Ñaáng "giuùp chuùng ta nhìn moïi söï baèng ñoâi maét cuûa Thieân Chuùa, ñeå thaáy ñöôïc caùc moái lieân keát, caùc hoaøn caûnh, caùc söï kieän vaø khaùm phaù yù nghóa thöïc söï cuûa chuùng."[211]
116. Vì "söï hoaøn thieän cuûa moät ngöôøi ñöôïc ño löôøng qua möùc ñoä hoï soáng ñöùc aùi, chöù khoâng phaûi qua nhöõng thoâng tin hay tri thöùc hoï coù ñöôïc,"[212] neân caùch chuùng ta söû duïng AI ñeå "ñoùn nhaän nhöõng anh chò em nhoû beù nhaát, nhöõng ngöôøi deã bò toån thöông vaø nhöõng ai thieáu thoán nhaát, seõ laø thöôùc ño thöïc söï cho tình nhaân loaïi cuûa chuùng ta."[213] "Söï khoân ngoan cuûa con tim" coù theå soi saùng vaø höôùng daãn vieäc söû duïng coâng ngheä naøy theo ñònh höôùng laáy con ngöôøi laøm trung taâm, giuùp thaêng tieán coâng ích, chaêm soùc "ngoâi nhaø chung" cuûa chuùng ta, ñaåy maïnh vieäc tìm kieám chaân lyù, coå voõ söï phaùt trieån con ngöôøi toaøn dieän, cuûng coá tình lieân ñôùi vaø tình huynh ñeä nhaân loaïi, vaø höôùng nhaân loaïi ñeán cuøng ñích toái haäu cuûa mình: haïnh phuùc vaø söï hieäp thoâng troïn veïn vôùi Thieân Chuùa.[214]
117. Theo vieãn töôïng khoân ngoan naøy, caùc tín höõu seõ coù theå haønh ñoäng nhö nhöõng taùc nhaân luaân lyù, bieát caùch söû duïng coâng ngheä naøy ñeå coå voõ moät caùi nhìn chaân thöïc veà con ngöôøi vaø xaõ hoäi.[215] Ñieàu naøy caàn ñöôïc thöïc hieän vôùi yù thöùc raèng tieán boä coâng ngheä laø moät phaàn trong keá hoaïch cuûa Thieân Chuùa daønh cho coâng trình saùng taïo - moät hoaït ñoäng maø chuùng ta ñöôïc môøi goïi quy höôùng veà Maàu nhieäm Vöôït Qua cuûa Chuùa Gieâsu Kitoâ, trong haønh trình khoâng ngöøng tìm kieám Chaân lyù vaø Ñieàu Thieän haûo.
Ñöùc giaùo hoaøng Phanxicoâ,
trong buoåi tieáp kieán daønh cho caùc vò Boä tröôûng vaø Thö kyù
cuûa Boä Giaùo lyù Ñöùc tin vaø Boä Vaên hoùa vaø Giaùo duïc
vaøo ngaøy 14 thaùng 01 naêm 2025,
ñaõ pheâ chuaån Baûn Löu yù naøy vaø truyeàn leänh coâng boá.
Ban haønh taïi Roâma,
taïi caùc Vaên phoøng cuûa Boä Giaùo lyù Ñöùc tin vaø Boä Vaên hoùa vaø Giaùo duïc,
ngaøy 28 thaùng 01 naêm 2025,
Leã nhôù Thaùnh Toâma Aquinoâ, Tieán só Hoäi Thaùnh.
Hoàng y Víctor Manuel Fernaùndez
Boä tröôûng
Hoàng y Joseù Tolentino de Mendonca
Boä tröôûng
Ñöùc oâng Armando Matteo
Thö kyù Phaân boä Giaùo lyù
Giaùm muïc Paul Tighe
Thö kyù Phaân boä Vaên hoùa
Taïi buoåi tieáp kieán ngaøy 14 thaùng 01 naêm 2025
Phanxicoâ
- Baûn dòch Vieät ngöõ cuûa Hoäi ñoàng Giaùm muïc Vieät Nam -
- - - - - - - - - - - - - - - - -
[1] Saùch Giaùo lyù Hoäi thaùnh Coâng giaùo, 378. Xem theâm Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 34: AAS 58 (1966), 1052-1053.
[2] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi nhöõng ngöôøi tham gia Phieân hoïp toaøn theå cuûa Hoïc vieän Giaùo hoaøng veà Söï soáng (ngaøy 28.2.2020): AAS 112 (2020), 307. X. Id., Lôøi chuùc Giaùng sinh göûi Giaùo trieàu Roâma (ngaøy 21.12.2019): AAS 112 (2020), 43.
[3] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp Ngaøy Theá giôùi Truyeàn thoâng Xaõ hoäi laàn thöù 58 (ngaøy 24.1.2024): L'Osservatore Romano, 24.1.2024, 8.
[4] X. Saùch Giaùo lyù Hoäi thaùnh Coâng giaùo, 2293; Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 35: AAS 58 (1966), 1053.
[5] J. McCarthy, et al., "Ñeà xuaát cho Döï aùn Nghieân cöùu Muøa heø Dartmouth veà Trí tueä Nhaân taïo" (ngaøy 31.8.1955), http://www-formal.stanford.edu/jmc/history/dartmouth/dartmouth.html (truy caäp: ngaøy 21.10.2024).
[6] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp Ngaøy Hoøa bình Theá giôùi laàn thöù 57 (01/01/2024), 2-3: L'Osservatore Romano, ngaøy 14.12.2023, 2.
[7] Caùc thuaät ngöõ trong taøi lieäu naøy moâ taû ñaàu ra hoaëc quy trình cuûa AI ñöôïc söû duïng theo nghóa boùng ñeå giaûi thích hoaït ñoäng cuûa noù vaø khoâng nhaèm muïc ñích nhaân hoùa maùy.
[8] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên taïi Phieân hoïp G7 veà Trí tueä nhaân taïo ôû Borgo Egnazia (Puglia) (ngaøy 14.6.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 14.6.2024, 3; Id., Söù ñieäp Ngaøy Hoøa bình Theá giôùi laàn thöù 57 (ngaøy 1.1.2024), 2: L'Osservatore Romano, ngaøy 14.12.2023, 2.
[9] ÔÛ ñaây, ngöôøi ta coù theå thaáy vò trí chính cuûa "nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa sieâu nhaân hoïc" vaø "nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa haäu nhaân baûn". Nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa sieâu nhaân hoïc cho raèng nhöõng tieán boä coâng ngheä seõ cho pheùp con ngöôøi vöôït qua nhöõng haïn cheá sinh hoïc vaø naâng cao caû khaû naêng theå chaát vaø nhaän thöùc cuûa hoï. Maët khaùc, nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa haäu nhaân vaên cho raèng nhöõng tieán boä nhö vaäy cuoái cuøng seõ laøm thay ñoåi baûn saéc con ngöôøi ñeán möùc baûn thaân loaøi ngöôøi coù theå khoâng coøn ñöôïc coi laø "con ngöôøi" thöïc söï nöõa. Caû hai quan ñieåm ñeàu döïa treân moät nhaän thöùc tieâu cöïc veà cô baûn veà tính xaùc theå cuûa con ngöôøi, voán coi thaân xaùc nhö moät trôû ngaïi hôn laø moät phaàn khoâng theå thieáu trong baûn saéc con ngöôøi voán cuõng ñöôïc keâu goïi goùp phaàn vaøo söï hieän thöïc hoaù con ngöôøi toaøn veïn. Tuy nhieân, quan ñieåm tieâu cöïc naøy veà thaân xaùc khoâng phuø hôïp vôùi söï hieåu bieát ñuùng ñaén veà phaåm giaù con ngöôøi. Trong khi Giaùo hoäi uûng hoä tieán boä khoa hoïc ñích thöïc, Giaùo hoäi khaúng ñònh raèng phaåm giaù con ngöôøi baét nguoàn töø "vieäc con ngöôøi nhö moät söï thoáng nhaát khoâng theå taùch rôøi cuûa theå xaùc vaø taâm hoàn". Do ñoù, "phaåm giaù cuõng voán coù trong theå xaùc cuûa moãi ngöôøi, noù tham gia theo caùch rieâng cuûa noù vaøo vieäc hieän höõu in imago Dei (theo hình aûnh Thieân Chuùa)" (Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Tuyeân ngoân Dignitas Infinita [ngaøy 8.4.2024], 18).
[10] Caùch tieáp caän naøy phaûn aùnh quan ñieåm cuûa chuû nghóa chöùc naêng, trong ñoù quy giaûn taâm trí con ngöôøi veà caùc chöùc naêng cuûa noù vaø cho raèng caùc chöùc naêng cuûa noù coù theå ñöôïc ñònh löôïng hoaøn toaøn baèng caùc thuaät ngöõ vaät lyù hoaëc toaùn hoïc. Tuy nhieân, ngay caû khi moät AGI trong töông lai coù veû thöïc söï thoâng minh thì veà baûn chaát noù vaãn seõ mang tính chöùc naêng.
[11] A.M. Turing, "Maùy tính vaø trí thoâng minh," Mind 59 (1950) 443-460.
[12] Neáu "tö duy" ñöôïc cho laø cuûa maùy moùc thì phaûi laøm roõ raèng ñieàu naøy ñeà caäp ñeán tö duy tính toaùn hôn laø tö duy phaûn bieän. Töông töï, neáu maùy moùc ñöôïc cho laø hoaït ñoäng baèng caùch söû duïng tö duy logic thì phaûi xaùc ñònh roõ raèng ñieàu naøy chæ giôùi haïn ôû logic tính toaùn. Maët khaùc, veà baûn chaát, tö duy cuûa con ngöôøi laø moät quaù trình saùng taïo thoaùt khoûi söï laäp trình vaø vöôït qua nhöõng raøng buoäc.
[13] Veà vai troø neàn taûng cuûa ngoân ngöõ trong vieäc hình thaønh söï hieåu bieát, x. M. Heidegger, Uber den Humanismus, Klostermann, Frankfurt am Main 1949 (baûn Anh ngöõ, "Letter on Humanism," trong Basic Writings: Martin Heidegger, Routledge, London... New York 2010, tr. 141-182).
[14] Ñeå thaûo luaän theâm veà caùc neàn taûng nhaân hoïc vaø thaàn hoïc naøy, haõy xem Nhoùm nghieân cöùu AI cuûa Trung taâm vaên hoùa kyõ thuaät soá cuûa Boä Vaên hoùa vaø Giaùo duïc, Encountering Artificial Intelligence: Ethical and Anthropological Investigations (Theological Investigations of Artificial Intelligence 1), M.J. Gaudet, N. Herzfeld, P. Scherz, J.J. Wales, bieân taäp, Journal of Moral Theology, Pickwick, Eugene 2024, tr. 43-144.
[15] Aristotle, Sieâu hình hoïc, I.1, 980 a 21.
[16] X. Thaùnh Augustinoâ, De Genesi ad literam III, 20, 30: PL 34, 292: "Con ngöôøi ñöôïc taïo ra theo hình aûnh Thieân Chuùa lieân quan ñeán [khaû naêng] nhôø ñoù con ngöôøi vöôït troäi hôn caùc loaøi ñoäng vaät phi lyù trí. Theá maø, [khaû naêng] naøy chính laø lyù trí, hay 'taâm trí' hay 'trí tueä', baát kyø caùi teân naøo khaùc maø noù coù theå ñöôïc ñaët phuø hôïp hôn"; Id., Enarrationes in Psalmos 54, 3: PL 36, 629: "Khi xem xeùt taát caû nhöõng gì hoï coù, con ngöôøi phaùt hieän ra raèng hoï khaùc bieät nhaát vôùi ñoäng vaät chính ôû choã hoï sôû höõu trí tueä". Ñieàu naøy cuõng ñöôïc Thaùnh Toâma Aquinoâ nhaéc laïi, ngöôøi noùi raèng "con ngöôøi laø sinh vaät hoaøn haûo nhaát trong taát caû caùc sinh vaät traàn theá ñöôïc phuù ban cho coù chuyeån ñoäng, vaø hoaït ñoäng phuø hôïp vaø töï nhieân cuûa con ngöôøi laø trí tueä", qua ñoù con ngöôøi tröøu töôïng hoùa söï vaät vaø "tieáp nhaän trong taâm trí mình nhöõng ñieàu thöïc söï coù theå hieåu" (Thaùnh Toâma Aquinoâ, Summa Contra Gentiles II, 76).
[17] X. Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 15: AAS 58 (1966), 1036.
[18] Thaùnh Toâma Aquinoâ, Summa Theologiae, II-II, q. 49, A. 5, ad 3. X. ibid., I, q. 79; II-II, q. 47, A. 3; II-II, q. 49, A. 2. Ñoái vôùi moät quan ñieåm ñöông ñaïi phaûn aùnh caùc yeáu toá cuûa söï phaân bieät coå ñieån vaø trung coå giöõa hai phöông thöùc nhaän thöùc naøy, x. D. Kahneman, Thinking, Fast and Slow, New York 2011.
[19] Thaùnh Toâma Aquinoâ, Summa Theologiae, I, q. 76, a. 1, resp.
[20] X. Thaùnh Ireâneâ thaønh Lyon, Adversus Haereses, V, 6, 1: PG 7(2), 1136-1138.
[21] Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Tuyeân ngoân Dignitas Infinita (ngaøy 8.4.2024), 9. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 213: AAS 112 (2020), 1045: "Trí tueä coù theå ñieàu tra thöïc teá cuûa söï vaät thoâng qua suy tö, kinh nghieäm vaø ñoái thoaïi, ñoàng thôøi nhaän ra trong thöïc teá ñoù, vöôït leân treân noù, neàn taûng cuûa moät soá nhu caàu ñaïo ñöùc phoå quaùt."
[22] X. Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Löu yù Giaùo lyù veà Moät soá Khía caïnh cuûa Phuùc aâm hoùa (ngaøy 3.12.2007), 4: AAS 100 (2008), 491-492.
[23] Saùch Giaùo lyù Hoäi thaùnh Coâng giaùo, 365. X. Thaùnh Toâma Aquinoâ, Summa Theologiae, I, q. 75, a. 4, resp.
[24] Kinh thaùnh "noùi chung coi con ngöôøi nhö moät höõu theå hieän höõu trong thaân xaùc vaø khoâng theå nghó ñeán vieäc ôû beân ngoaøi thaân xaùc" (UÛy ban Giaùo hoaøng veà Kinh thaùnh, "Che cosa eø l'uomo?" (Sal 8,5): Un itinerario di antropologia biblica [30.9.2019], soá 19). Cf. ibid., 20-21, 43-44, 48.
[25] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 22: AAS 58 (1966), 1042: X. Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Huaán thò Dignitas Personae (ngaøy 8.9.2008), 7: AAS 100 (2008), 863: "Chuùa Kitoâ khoâng khinh thöôøng thaân xaùc con ngöôøi, nhöng thay vaøo ñoù boäc loä ñaày ñuû yù nghóa vaø giaù trò cuûa noù."
[26] Thaùnh Toâma Aquinoâ, Summa Contra Gentiles II, 81.
[27] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 15: AAS 58 (1966), 1036.
[28] X. Thaùnh Toâma Aquinoâ, Summa Theologiae I, q. 89, A. 1, resp.: "vieäc taùch khoûi theå xaùc laø khoâng phuø hôïp vôùi baûn chaát cuûa [linh hoàn] [...] vaø do ñoù noù ñöôïc hôïp nhaát vôùi theå xaùc ñeå noù coù theå toàn taïi vaø hoaït ñoäng phuø hôïp vôùi baûn chaát cuûa noù."
[29] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 14: AAS 58 (1966), 1035. X. Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Tuyeân ngoân Dignitas Infinita (ngaøy 8.4.2024), 18.
[30] UÛy ban Thaàn hoïc Quoác teá, Hieäp thoâng vaø Quaûn lyù: Con ngöôøi ñöôïc taïo döïng theo hình aûnh Thieân Chuùa (2004), 56. X. Saùch Giaùo lyù Hoäi thaùnh Coâng giaùo, 357.
[31] X. Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Huaán thò Dignitas Personae (ngaøy 8.9.2008), 5, 8; Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Tuyeân ngoân Dignitas Infinita (ngaøy 8.4.2024), 15, 24, 53-54.
[32] Saùch Giaùo lyù Hoäi thaùnh Coâng giaùo, 356 vaø 221.
[33] X. Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Tuyeân ngoân Dignitas Infinita (ngaøy 8.4.2024), 13, 26-27.
[34] Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Huaán thò Donum Veritatis (ngaøy 24.5.1990), 6: AAS 82 (1990), 1552. X. Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Veritatis Splendor (06/08/1993), 109: AAS 85 (1993), 1219. X. Pseudo-Dionysius, De divinis nominibus,VII, 2: PG 3, 868B-C: "Linh hoàn con ngöôøi cuõng sôû höõu lyù trí vaø cuøng vôùi noù, hoï xoay quanh dieãn ngoân xung quanh söï thaät cuûa söï vaät. [...] Xeùt veà caùch maø hoï coù khaû naêng taäp trung nhieàu ngöôøi vaøo moät, hoï cuõng vaäy, theo caùch rieâng cuûa hoï vaø trong chöøng möïc coù theå, xöùng ñaùng coù nhöõng quan nieäm gioáng nhö quan nieäm cuûa caùc thieân thaàn" (baûn Anh ngöõ, Pseudo-Dionysius: The Complete Works, Nhaø xuaát baûn Paulist, New York - Mahwah 1987, 106-107).
[35] Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Fides et Ratio (ngaøy 14.9.1998), 3: AAS 91 (1999), 7.
[36] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 15: AAS 58 (1966), 1036.
[37] Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Fides et Ratio (ngaøy 14.9.1998), 42: AAS 91 (1999), 38. X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 208: AAS 112 (2020), 1043: "Taâm trí con ngöôøi coù khaû naêng vöôït qua nhöõng moái quan taâm tröôùc maét vaø naém baét nhöõng söï thaät nhaát ñònh khoâng thay ñoåi, ñuùng nhö hieän taïi cuõng nhö trong quaù khöù. Khi nhìn vaøo baûn chaát con ngöôøi, lyù trí khaùm phaù ra nhöõng giaù trò phoå quaùt baét nguoàn töø chính baûn chaát ñoù"; 184: AAS 112 (2020), 1034.
[38] X. B. Pascal, Penseùes, 267 (ed. Brunschvicg): "Quy trình cuoái cuøng cuûa lyù trí laø thöøa nhaän raèng coù voâ soá söï vaät naèm ngoaøi noù" (baûn Anh ngöõ, Pascal's Penseùes, E.P. Dutton, New York 1958, 77).
[39] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 15: AAS 58 (1966), 1036. X. Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Löu yù Giaùo lyù veà Moät soá Khía caïnh cuûa Phuùc aâm hoùa (ngaøy 3.12.2007), 4: AAS 100 (2008), 491-492.
[40] Khaû naêng veà ngöõ nghóa cho pheùp chuùng ta hieåu caùc thoâng ñieäp trong baát kyø hình thöùc giao tieáp naøo theo caùch vöøa tính ñeán vöøa vöôït qua caáu truùc vaät chaát hoaëc thöïc nghieäm cuûa chuùng (chaúng haïn nhö maõ maùy tính). ÔÛ ñaây, trí thoâng minh trôû thaønh söï khoân ngoan "giuùp chuùng ta nhìn moïi thöù baèng con maét cuûa Chuùa, nhìn thaáy nhöõng moái lieân heä, tình huoáng, söï kieän vaø khaùm phaù yù nghóa thöïc söï cuûa chuùng" (ÑTC Phanxicoâ, Söù ñieäp cho Ngaøy Truyeàn thoâng Xaõ hoäi Theá giôùi laàn thöù 58 [ngaøy 24.1.2024]: L'Osservatore Romano, ngaøy 24.1.2024, 8). Söï saùng taïo cuûa chuùng ta cho pheùp chuùng ta taïo ra noäi dung hoaëc yù töôûng môùi, chuû yeáu baèng caùch ñöa ra quan ñieåm nguyeân baûn veà thöïc teá. Caû hai naêng löïc naøy ñeàu phuï thuoäc vaøo söï toàn taïi cuûa tính chuû quan caù nhaân ñeå chuùng ñöôïc theå hieän ñaày ñuû.
[41] Coâng ñoàng Vatican II, Tuyeân ngoân Dignitatis Humanae (ngaøy 7.12.1965), 3: AAS 58 (1966), 931.
[42] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 184: AAS 112 (2020), 1034: "Baùc aùi, khi ñi keøm vôùi söï cam keát vôùi söï thaät, khoâng chæ laø caûm xuùc caù nhaân [...]. Thaät vaäy, moái quan heä chaët cheõ cuûa noù vôùi söï thaät thuùc ñaåy tính phoå quaùt cuûa noù vaø baûo veä noù khoûi 'bò giôùi haïn trong moät lónh vöïc heïp thieáu vaéng caùc moái töông quan' [#] Söï côûi môû cuûa ñöùc aùi ñoái vôùi söï thaät do ñoù ñaõ baûo veä noù khoûi 'moät chuû nghóa tín ngöôõng voán töôùc ñi chieàu roäng nhaân baûn vaø phoå quaùt cuûa noù.'" Caùc trích daãn beân trong ñöôïc laáy töø Ñöùc Thaùnh cha Beâneâñictoâ XVI, Thoâng ñieäp Caritas in Veritate (ngaøy 29.6.2009), 2-4: AAS 101 (2009), 642-643.
[43] X. UÛy ban Thaàn hoïc Quoác teá, Hieäp thoâng vaø Quaûn trò: Con ngöôøi ñöôïc taïo döïng theo hình aûnh Thieân Chuùa (2004), 7.
[44] Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Fides et Ratio (ngaøy 14.9.1998), 13: AAS 91 (1999), 15. X. Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Löu yù Giaùo lyù veà Moät soá Khía caïnh cuûa Phuùc aâm hoùa (ngaøy 3.12.2007), 4: AAS 100 (2008), 491-492.
[45] Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Fides et Ratio (ngaøy 14.9.1998), 13: AAS 91 (1999), 15.
[46] Thaùnh Boânaventura, In II Librum Sententiarum, d. I, p. 2, A. 2, q. 1; nhö ñöôïc trích daãn trong Saùch Giaùo lyù Hoäi Thaùnh Coâng giaùo, 293. Cf. ibid., 294.
[47] X. Saùch Giaùo lyù Hoäi Thaùnh Coâng giaùo, 295, 299, 302. Thaùnh Boânaventura ví vuõ truï nhö "moät cuoán saùch phaûn aùnh, trình baøy vaø moâ taû Ñaáng Taïo Hoùa cuûa noù," Thieân Chuùa Ba Ngoâi ban söï toàn taïi cho vaïn vaät (Breviloquium 2.12.1). X. Alain de Lille, De Incarnatione Christi, PL 210, 579a: "Omnis mundi creatura quasi liber et pictura nobis est et speculum.
[48] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 67: AAS 107 (2015), 874; Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Laborem Exercens (ngaøy 14.9.1981), 6: AAS 73 (1981), 589-592; Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 33-34: AAS 58 (1966), 1052-1053; UÛy ban Thaàn hoïc Quoác teá, Hieäp thoâng vaø Quaûn trò: Con ngöôøi ñöôïc taïo döïng theo hình aûnh Thieân Chuùa (2004), 57: "con ngöôøi chieám moät vò trí ñoäc nhaát trong vuõ truï theo keá hoaïch cuûa Thieân Chuùa: hoï ñöôïc höôûng ñaëc aân ñöôïc chia seû quyeàn quaûn trò cuûa Thieân Chuùa ñoái vôùi taïo vaät höõu hình. [...] Vì vò trí cai trò cuûa con ngöôøi treân thöïc teá laø söï tham gia vaøo söï quaûn lyù thaùnh thieâng cuûa coâng trình saùng taïo, neân ôû ñaây chuùng toâi noùi ñeán noù nhö moät hình thöùc quaûn trò."
[49] Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Veritatis Splendor (ngaøy 6.8.1993), 38-39: AAS 85 (1993), 1164-1165.
[50] X. Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 33-34: AAS 58 (1966), 1052-1053. YÙ töôûng naøy cuõng ñöôïc phaûn aùnh trong trình thuaät saùng taïo, khi Thieân Chuùa ñem caùc taïo vaät ñeán gaëp Añam "ñeå xem oâng seõ goïi chuùng laø gì. Vaø baát cöù ñieàu gì [oâng] goïi moïi sinh vaät soáng, ñoù laø teân cuûa noù" (St 2,19), moät haønh ñoäng theå hieän söï tham gia tích cöïc cuûa trí tueä con ngöôøi vaøo vieäc quaûn lyù coâng trình saùng taïo cuûa Thieân Chuùa. X. Thaùnh Gioan Kim Khaåu, Homiliae in Genesim, XIV, 17-21: PG 53, 116-117.
[51] X. Saùch Giaùo lyù Hoäi Thaùnh Coâng giaùo, 301.
[52] X. Saùch Giaùo lyù Hoäi Thaùnh Coâng giaùo, 302.
[53] Thaùnh Boânaventura, Breviloquium 2.12.1. nt, 2.11.2.
[54] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Toâng huaán Evangelii Gaudium (ngaøy 24.11.2013), 236: AAS 105 (2023), 1115; Id., Dieãn vaên göûi nhöõng ngöôøi tham gia Cuoäc hoïp giöõa caùc Tuyeân uùy Ñaïi hoïc vaø Nhaân vieân Muïc vuï do Boä Vaên hoùa vaø Giaùo duïc toå chöùc (ngaøy 24.11.2023): L'Osservatore Romano, ngaøy 24.11.2023, 7.
[55] J.H. Newman, The Idea of a University Defined and Illustrated, Discourse 5.1, Basil Montagu Pickering, London 18733, 99-100; Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi caùc Hieäu tröôûng, Giaùo sö, Sinh vieân vaø Nhaân vieân cuûa caùc Ñaïi hoïc vaø Hoïc vieän Giaùo hoaøng Roâma (ngaøy 25.2.2023): AAS 115 (2023), 316.
[56] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi caùc Thaønh vieân cuûa Lieân ñoaøn Ngheä nhaân Quoác gia vaø Doanh nghieäp vöøa vaø nhoû (CNA) (ngaøy 15.11.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 15.11.2024, 8.
[57] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Toâng huaán haäu Thöôïng Hoäi ñoàng Querida Amazonia (ngaøy 2.2.2020), 41: AAS 112 (2020), 246; Id., Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 146: AAS 107 (2015), 906.
[58] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 47: AAS 107 (2015), 864. Xem. Id., Thoâng ñieäp Dilexit Nos (ngaøy 24.10.2024), 17-24: L'Osservatore Romano, ngaøy 24.10.2024, 5; Id., Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 47-50: AAS 112 (2020), 985-987.
[59] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Dilexit Nos (ngaøy 24.10.2024), 20: L'Osservatore Romano, ngaøy 24.10.2024, 5.
[60] P. Claudel, Conversation sur Jean Racine, Gallimard, Paris 1956, 32: "L'intelligence n'est rien sans la deùlectation." Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Dilexit Nos (ngaøy 24.10.2024), 13: L'Osservatore Romano, ngaøy 24.10.2024, 5: "Trí naêng vaø yù chí ñöôïc ñaët phuïc vuï cho ñieàu toát ñeïp hôn baèng caùch caûm nhaän vaø thöôûng thöùc nhöõng söï thaät."
[61] Dante, Paradiso, Canto XXX: "luce intellettual, piena d'amore; / amor di vero ben, pien di letizia; / letizia che
trascende ogne dolzore" (baûn Anh ngöõ, The Divine Comedy of Dante Alighieri, C.E. Norton, tr., Houghton Mifflin, Boston 1920, 232).
[62] X. Coâng ñoàng Vatican II, Tuyeân ngoân Dignitatis Humanae (ngaøy 7.12.1965), 3: AAS 58 (1966), 931: "chuaån möïc cao nhaát cuûa ñôøi soáng con ngöôøi chính laø luaät Thieân Chuùa - vónh cöûu, khaùch quan vaø phoå quaùt, qua ñoù Thieân Chuùa ra leänh, höôùng daãn vaø cai trò toaøn theá giôùi vaø ñöôøng loái cuûa coäng ñoàng nhaân loaïi theo moät keá hoaïch ñöôïc hình thaønh trong trí tueä vaø tình yeâu cuûa Ngaøi. Thieân Chuùa ñaõ cho pheùp con ngöôøi tham gia vaøo luaät leä naøy cuûa Ngaøi ñeå, döôùi söï saép ñaët nheï nhaøng cuûa Chuùa quan phoøng, nhieàu ngöôøi coù theå ñaït ñöôïc söï hieåu bieát ngaøy caøng saâu saéc hôn veà söï thaät baát bieán." Ngoaøi ra, x. Id., Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 16: AAS 58 (1966), 1037.
[63] X. Coâng ñoàng Vatican I, Hieán cheá tín lyù Dei Filius (ngaøy 24.4.1870), ch. 4, DH 3016.
[64] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 110: AAS 107 (2015), 892.
[65] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 110: AAS 107 (2015), 891. X. Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 204: AAS 112 (2020), 1042.
[66] X. Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Centesimus Annus (ngaøy 1.5.1991), 11: AAS 83 (1991), 807: "Thieân Chuùa ñaõ in daáu hình aûnh vaø gioáng Ngaøi treân con ngöôøi (x. St 1,26), ban cho hoï moät phaåm giaù voâ song [...]. Thöïc ra, ngoaøi nhöõng quyeàn maø con ngöôøi coù ñöôïc nhôø lao ñoäng cuûa chính mình, coøn coù nhöõng quyeàn khoâng töông öùng vôùi baát kyø coâng vieäc naøo hoï thöïc hieän, nhöng xuaát phaùt töø phaåm giaù thieát yeáu cuûa con ngöôøi". X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên taïi Phieân hoïp G7 veà Trí tueä nhaân taïo ôû Borgo Egnazia (Puglia) (ngaøy 14.6.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 14.6.2024, 3-4.
[67] X. Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Tuyeân ngoân Dignitas Infinita (ngaøy 8.4.2024), 8-9; Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Huaán thò Dignitas Personae (ngaøy 8.9.2008), 22.
[68] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi nhöõng ngöôøi tham döï Phieân hoïp toaøn theå cuûa Hoïc vieän Giaùo hoaøng veà Söï soáng (ngaøy 28.2.2020): AAS 112 (2024), 310.
[69] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp Ngaøy Theá giôùi Truyeàn thoâng Xaõ hoäi laàn thöù 58 (ngaøy 24.1.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 24.1.2024, 8.
[70] Theo nghóa naøy, "Trí tueä nhaân taïo" ñöôïc hieåu laø moät thuaät ngöõ kyõ thuaät ñeå chæ coâng ngheä naøy, nhaéc laïi raèng thuaät ngöõ naøy cuõng ñöôïc söû duïng ñeå chæ lónh vöïc nghieân cöùu chöù khoâng chæ caùc öùng duïng cuûa noù.
[71] X. Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 34-35: AAS 58 (1966), 1052-1053; Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Centesimus Annus (ngaøy 1.5.1991), 51: AAS 83 (1991), 856-857.
[72] Chaúng haïn, haõy xem khuyeán khích khaùm phaù khoa hoïc cuûa Albertus Magnus (De Mineralibus, II, 2, 1) vaø söï ñaùnh giaù cao ngheä thuaät cô khí cuûa Hugues de Saint-Victor (Didascalicon, I, 9). Caùc taùc giaû naøy, trong soá moät danh saùch daøi nhöõng ngöôøi Coâng giaùo khaùc tham gia nghieân cöùu khoa hoïc vaø khaùm phaù coâng ngheä, cho thaáy raèng "ñöùc tin vaø khoa hoïc coù theå hôïp nhaát trong baùc aùi, mieãn laø khoa hoïc ñöôïc duøng ñeå phuïc vuï con ngöôøi trong thôøi ñaïi chuùng ta maø khoâng bò laïm duïng, laøm haïi hoaëc thaäm chí tieâu dieät hoï" (ÑTC Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi nhöõng ngöôøi tham gia Hoäi nghò Lemaetre naêm 2024 cuûa Vatican [ngaøy 20.6.2024]: L'Osservatore Romano, ngaøy 20.6.2024, 8). X. Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 36: AAS 58 (1966), 1053-1054; Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Fides et Ratio (ngaøy 14.9.1998), 2, 106: AAS 91 (1999), 6-7.86-87.
[73] Saùch Giaùo lyù Hoäi Thaùnh Coâng giaùo, 378.
[74] X. Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 34: AAS 58 (1966), 1053.
[75] X. Ibid., 35: AAS 58 (1966), 1053.
[76] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 102: AAS 107 (2015), 888.
[77] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 105: AAS 107 (2015), 889; Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 27: AAS 112 (2020), 978; Ñöùc Thaùnh cha Beâneâñíctoâ XVI, Thoâng ñieäp Caritas in Veritate (ngaøy 29.6.2009), 23: AAS 101 (2009), 657-658.
[78] X. Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Tuyeân ngoân Dignitas Infinita (ngaøy 8.4.2024), 38-39, 47; Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Huaán thò Dignitas Personae (ngaøy 8.9.2008), passim.
[79] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 35: AAS 58 (1966), 1053. X. Saùch Giaùo lyù Hoäi Thaùnh Coâng giaùo, 2293.
[80] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên taïi Phieân hoïp G7 veà Trí tueä nhaân taïo ôû Borgo Egnazia (Puglia) (ngaøy 14.6.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 14.6.2024, 2-4.
[81] X. Saùch Giaùo lyù Hoäi Thaùnh Coâng giaùo, 1749: "Töï do laøm cho con ngöôøi trôû thaønh moät chuû theå luaân lyù. Con ngöôøi, khi haønh ñoäng moät caùch coù chuû yù, coù theå ñöôïc goïi laø cha ñeû cuûa nhöõng haønh vi cuûa mình".
[82] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 16: AAS 58 (1966), 1037. X. Saùch Giaùo lyù Hoäi Thaùnh Coâng giaùo, 1776.
[83] Saùch Giaùo lyù Hoäi Thaùnh Coâng giaùo, 1777.
[84] X. Ibid., 1779-1781; Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi nhöõng ngöôøi tham gia "Ñoái thoaïi Minerva" (ngaøy 27.3.2023): AAS 115 (2023), 463, Ñöùc thaùnh cha khuyeán khích nhöõng noã löïc "baûo ñaûm raèng coâng ngheä luoân laáy con ngöôøi laøm trung taâm, coù neàn taûng ñaïo ñöùc vaø höôùng tôùi ñieàu toát ñeïp".
[85] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 166: AAS 112 (2020), 1026-1027; Id., Dieãn vaên taïi Phieân hoïp toaøn theå cuûa Hoïc vieän Khoa hoïc Giaùo hoaøng (ngaøy 23.9.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 23.9.2024, 10. Veà vai troø cuûa cô quan con ngöôøi trong vieäc löïa choïn moät muïc tieâu roäng hôn (Ziel) ñeå sau ñoù thoâng baùo cho caùc vaán ñeà cuï theå muïc ñích (Zweck) maø moãi öùng duïng coâng ngheä ñöôïc taïo ra, x. F. Dessauer, Streit um die Technik, Herder-Bucherei, Freiburg i. Br. 1959, 70-71.
[86] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên taïi Phieân hoïp G7 veà Trí tueä nhaân taïo ôû Borgo Egnazia (Puglia) (ngaøy 14.6.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 14.6.2024, 4: "Coâng ngheä ñöôïc taïo ra coù muïc ñích vaø, khi taùc ñoäng ñeán xaõ hoäi loaøi ngöôøi, luoân luoân theå hieän moät daïng traät töï trong quan heä xaõ hoäi vaø söï saép xeáp quyeàn löïc, töø ñoù cho pheùp moät soá ngöôøi thöïc hieän nhöõng haønh ñoäng cuï theå ñoàng thôøi ngaên caûn nhöõng ngöôøi khaùc thöïc hieän nhöõng haønh ñoäng khaùc. Theo moät caùch ít nhieàu roõ raøng, khía caïnh quyeàn ra luaät naøy cuûa coâng ngheä luoân bao goàm theá giôùi quan cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ phaùt minh vaø phaùt trieån noù".
[87] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi nhöõng ngöôøi tham gia Phieân hoïp toaøn theå cuûa Hoïc vieän Giaùo hoaøng veà Söï soáng (ngaøy 28.2.2020): AAS 112 (2020), 309.
[88] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên taïi Phieân hoïp G7 veà Trí tueä nhaân taïo ôû Borgo Egnazia (Puglia) (ngaøy 14.6.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 14.6.2024, 3-4.
[89] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi nhöõng ngöôøi tham gia "Ñoái thoaïi Minerva" (ngaøy 27.3.2023): AAS 115 (2023), 464. X. Thoâng ñieäp Fratelli Tutti, 212-213: AAS 112 (2020), 1044-1045.
[90] Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Laborem Exercens (ngaøy 14.9.1981), 5: AAS 73 (1981), 589; Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên taïi Phieân hoïp G7 veà Trí tueä nhaân taïo ôû Borgo Egnazia (Puglia) (ngaøy 14.6.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 14.6.2024, 3-4.
[91] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên taïi Phieân hoïp G7 veà Trí tueä nhaân taïo ôû Borgo Egnazia (Puglia) (ngaøy 14.6.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 14.6.2024, 2: "Ñöùng tröôùc nhöõng kyø dieäu cuûa maùy moùc, döôøng nhö chuùng coù theå töï ñöa ra quyeát ñònh, chuùng ta caàn phaûi raát roõ raøng raèng vieäc ra quyeát ñònh [...] luoân phaûi thuoäc veà con ngöôøi. Chuùng ta seõ keát aùn nhaân loaïi vaøo moät töông lai khoâng coù hy voïng neáu töôùc ñi khaû naêng ñöa ra quyeát ñònh cuûa con ngöôøi veà chính baûn thaân hoï vaø cuoäc soáng cuûa hoï, buoäc hoï phaûi phuï thuoäc vaøo löïa choïn cuûa maùy moùc."
[92] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên taïi Phieân hoïp G7 veà Trí tueä nhaân taïo ôû Borgo Egnazia (Puglia) (ngaøy 14.6.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 14.6.2024, 2.
[93] Thuaät ngöõ "thieân kieán" (bias) trong taøi lieäu naøy ñeà caäp ñeán thieân kieán thuaät toaùn (caùc loãi coù heä thoáng vaø nhaát quaùn trong heä thoáng maùy tính coù theå gaây baát lôïi khoâng chuû yù ñoái vôùi moät soá nhoùm) hoaëc thieân kieán hoïc taäp (khi quaù trình ñaøo taïo döïa treân moät taäp döõ lieäu thieân leäch), chöù khoâng phaûi "vector thieân kieán" trong maïng nôron (moät tham soá ñöôïc söû duïng ñeå ñieàu chænh ñaàu ra cuûa caùc "nôron" ñeå phaûn aùnh döõ lieäu chính xaùc hôn).
[94] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi nhöõng ngöôøi tham gia "Ñoái thoaïi Minerva" (ngaøy 27.3.2023): AAS 115 (2023), 464, trong ñoù Ñöùc thaùnh cha khaúng ñònh söï ñoàng thuaän ngaøy caøng taêng "veà söï caàn thieát phaûi coù caùc quaù trình phaùt trieån toân troïng nhöõng giaù trò nhö söï bao haøm, minh baïch, an toaøn, coâng baèng, quyeàn rieâng tö vaø ñoä tin caäy," ñoàng thôøi hoan ngheânh "nhöõng noã löïc cuûa caùc toå chöùc quoác teá nhaèm ñieàu chænh caùc coâng ngheä naøy ñeå chuùng thuùc ñaåy tieán boä ñích thöïc, goùp phaàn xaây döïng moät theá giôùi toát ñeïp hôn vaø naâng cao chaát löôïng cuoäc soáng moät caùch toaøn dieän."
[95] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Lôøi chaøo möøng moät Phaùi ñoaøn cuûa "Hieäp hoäi Max Planck" (ngaøy 23.2.2023): L'Osservatore Romano, 23.2.2023, 8.
[96] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 26: AAS 58 (1966), 1046-1047.
[97] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi nhöõng ngöôøi tham gia Hoäi thaûo "Thieän ích chung trong Thôøi ñaïi kyõ thuaät soá" (ngaøy 27.9.2019): AAS 111 (2019), 1571.
[98] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp Ngaøy Theá giôùi Truyeàn thoâng Xaõ hoäi laàn thöù laàn thöù 58 (ngaøy 24.1.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 24.1.2024, 8. Ñeå thaûo luaän saâu hôn theo quan ñieåm Coâng giaùo veà caùc vaán ñeà ñaïo ñöùc do AI ñaët ra, xem Nhoùm Nghieân cöùu AI cuûa Trung taâm Vaên hoùa Kyõ thuaät soá thuoäc Boä Vaên hoùa vaø Giaùo duïc, Gaëp gôõ Trí tueä Nhaân taïo: Nhöõng Nghieân cöùu Ñaïo ñöùc vaø Nhaân hoïc (Nhöõng nghieân cöùu thaàn hoïc veà trí tueä nhaân taïo 1), M.J. Gaudet, N. Herzfeld, P. Scherz, J.J. Wales (chuû bieân), Taïp chí Thaàn hoïc Luaân lyù, Pickwick, Eugene 2024, tr. 147-253.
[99] Veà taàm quan troïng cuûa ñoái thoaïi trong moät xaõ hoäi ña nguyeân höôùng tôùi "ñaïo ñöùc xaõ hoäi vöõng chaéc vaø kieân ñònh," x. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 211-214: AAS 112 (2020), 1044-1045.
[100] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp Ngaøy Hoøa bình Theá giôùi laàn thöù 57 (ngaøy 1.1.2024), 2: L'Osservatore Romano, ngaøy 14.12.2023, 2.
[101] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp Ngaøy Hoøa bình Theá giôùi laàn thöù 57 (ngaøy 1.1.2024), 6: L'Osservatore Romano, 14.12.2023, 3. X. Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 26: AAS 58 (1966), 1046-1047.
[102] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 112: AAS 107 (2015), 892-893.
[103] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi nhöõng ngöôøi tham gia "Ñoái thoaïi Minerva" (ngaøy 27.3.2023): AAS 115 (2023), 464.
[104] X. Hoäi ñoàng Toøa Thaùnh veà Truyeàn thoâng Xaõ hoäi, Ñaïo ñöùc trong Internet (ngaøy 22.2. 2002), 10.
[105] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Toâng huaán haäu Thöôïng Hoäi ñoàng Christus Vivit (ngaøy 25.3.2019), 89: AAS 111 (2019), 413-414; trích daãn Vaên kieän Chung keát cuûa Thöôïng Hoäi ñoàng Giaùm muïc laàn thöù XV (ngaøy 27.10.2018), 24: AAS 110 (2018), 1593. X. Ñöùc Thaùnh cha Beâneâñictoâ XVI, Dieãn vaên vôùi nhöõng ngöôøi tham gia Hoäi nghò Quoác teá veà Luaät Ñaïo ñöùc Töï nhieân (ngaøy 12.2.2017): AAS 99 (2007), 245.
[106] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 105-114: AAS 107 (2015), 889-893; Id., Toâng huaán Laudate Deum (ngaøy 4.10.2023), 20-33: AAS 115 (2023), 1047-1050.
[107] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 105: AAS 107 (2015), 889. X. Id., Toâng huaán Laudate Deum (ngaøy 4.10.2023), 20-21: AAS 115 (2023), 1047.
[108] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi nhöõng ngöôøi tham gia Phieân hoïp toaøn theå cuûa Hoïc vieän Giaùo hoaøng veà Söï soáng (ngaøy 28.2.2020): AAS 112 (2020), 308-309.
[109] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp Ngaøy Hoøa bình Theá giôùi laàn thöù 57 (ngaøy 1.1.2024), 2: L'Osservatore Romano, ngaøy 14.12.2023, 2.
[110] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 112: AAS 107 (2015), 892.
[111] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 101, 103, 111, 115, 167: AAS 112 (2020), 1004-1005, 1007-1009, 1027.
[112] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 26: AAS 58 (1966), 1046-1047; x. Ñöùc Thaùnh cha Leo XIII, Thoâng ñieäp Rerum Novarum (ngaøy 15.5.1891), 35: Acta Leonis XIII, 11 (1892), 123.
[113] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 12: AAS 58 (1966), 1034.
[114] X. Hoäi ñoàng Giaùo hoaøng veà Coâng lyù vaø Hoøa bình, Toùm löôïc Hoïc thuyeát Xaõ hoäi cuûa Giaùo hoäi (2004), 149.
[115] Coâng ñoàng Vatican II, Tuyeân ngoân Dignitatis Humanae (ngaøy 7.12.1965), 3: AAS 58 (1966), 931. X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 50: AAS 112 (2020), 986-987.
[116] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 50: AAS 112 (2020), 986-987.
[117] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 47: AAS 107 (2015), 865. X. Toâng huaán haäu Thöôïng Hoäi ñoàng Christus Vivit (ngaøy 2.3.2019), 88-89: AAS 111 (2019), 413-414.
[118] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Toâng huaán Evangelii Gaudium (ngaøy 24.11.2013), 88: AAS 105 (2013), 1057.
[119] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 47: AAS 112 (2020), 985.
[120] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên taïi Phieân hoïp G7 veà Trí tueä nhaân taïo ôû Borgo Egnazia (Puglia) (ngaøy 14.6.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 14.6.2024, 2.
[121] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 50: AAS 112 (2020), 986-987.
[122] X. E. Stein, Zum Problem der Einf#hlung, Buchdruckerei des Waisenhauses, Halle 1917 (baûn Anh ngöõ, On the Problem of Empathy, ICS Publications, Washington D.C. 1989).
[123] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Toâng huaán Evangelii Gaudium (ngaøy 24.11.2013), 88: AAS 105 (2013), 1057: "[Nhieàu ngöôøi] muoán caùc moái töông quan lieân vò cuûa hoï ñöôïc cung caáp bôûi nhöõng thieát bò tinh vi, nhöõng maøn hình vaø nhöõng heä thoáng maø hoï coù theå baät vaø taét baèng leänh. Trong khi ñoù, Tin Möøng khoâng ngöøng daïy chuùng ta maïo hieåm vaøo nhöõng cuoäc gaëp gôõ tröïc dieän vôùi ngöôøi khaùc, vôùi söï hieän dieän theå lyù cuûa hoï voán thaùch thöùc chuùng ta, vôùi noãi ñau vaø caùc lôøi keâu xin cuûa hoï, vôùi nieàm vui cuûa hoï lan toaû sang chuùng ta trong moái töông taùc gaàn guõi vaø lieân tuïc. Loøng tin ñích thöïc vaøo Con Thieân Chuùa nhaäp theå thì khoâng theå taùch rôøi khoûi söï töï hieán, tö caùch thaønh vieân cuûa coäng ñoaøn, söï phuïc vuï, söï hoaø giaûi vôùi ngöôøi khaùc. Baèng vieäc nhaäp theå, Con Thieân Chuùa keâu goïi chuùng ta tôùi cuoäc caùch maïng cuûa söï dòu daøng." X. Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 24: AAS 58 (1966), 1044-1045.
[124] X. Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Tuyeân ngoân Dignitas Infinita (ngaøy 8.4.2024), s.1.
[125] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi nhöõng ngöôøi tham gia Hoäi thaûo "Thieän ích chung trong Thôøi ñaïi kyõ thuaät soá" (ngaøy 27.9.2019): AAS 111 (2019), 1570; Id., Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), s.18, 124-129: AAS 107 (2015), 854, 897-899.
[126] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp Ngaøy Hoaø bình Theá giôùi laàn thöù 57 (ngaøy 1.1.2024), 5: L'Osservatore Romano, ngaøy 14.12.2023, 3.
[127] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Toâng huaán Evangelii Gaudium (ngaøy 24.11.2013), 209: AAS 105 (2013), 1107.
[128] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên taïi Phieân hoïp G7 veà Trí tueä nhaân taïo ôû Borgo Egnazia (Puglia) (14.6.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 14.6.2024, 4. Veà giaùo huaán cuûa Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ lieân quan ñeán trí tueä nhaân taïo trong moái lieân heä vôùi "moâ hình kyõ trò," x. Id., Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 106-114: AAS 107 (2015), 889-893.
[129] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 26: AAS 58 (1966), 1046-1047; ñöôïc trích trong Saùch Giaùo lyù Hoäi thaùnh Coâng giaùo, 1912. X. Ñöùc Thaùnh cha Gioan XXIII, Thoâng ñieäp Mater et Magistra (ngaøy 15.5.1961), 219: AAS 53 (1961), 453.
[130] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 64: AAS 58 (1966), 1086.
[131] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 162: AAS 112 (2020), 1025. X. Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Laborem Exercens (ngaøy 14.9.1981), 6: AAS 73 (1981), 591: "lao ñoäng laø 'vì con ngöôøi' chöù khoâng phaûi con ngöôøi 'vì lao ñoäng.' Töø ñoù, ngöôøi ta coù theå ñi ñeán nhaän thöùc ñuùng ñaén raèng yù nghóa chuû quan cuûa lao ñoäng thì hôn haún yù nghóa khaùch quan cuûa noù."
[132] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 128: AAS 107 (2015), 898. X. Id., Toâng huaán haäu Thöôïng Hoäi ñoàng Amoris Laetitia (ngaøy 19.3.2016), 24: AAS 108 (2016), 319-320.
[133] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp Ngaøy Hoaø bình Theá giôùi laàn thöù 57 (ngaøy 1.1.2024), 5: L'Osservatore Romano, ngaøy 14.12.2023, 3.
[134] Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Evangelium Vitae (ngaøy 25.3.1995), 89: AAS 87 (1995), 502.
[135] Ibid.
[136] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 67: AAS 112 (2020), 993; ñöôïc trích daãn trong cuøng taùc giaû, Söù ñieäp nhaân Ngaøy Theá giôùi caùc Beänh nhaân laàn thöù 31 (ngaøy 11.2.2023): L'Osservatore Romano, ngaøy 10.1.2023, 8.
[137] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp nhaân Ngaøy Theá giôùi caùc Beänh nhaân laàn thöù 32 (ngaøy 11.2.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 13.1.2024, 12.
[138] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi Ngoaïi giao ñoaøn caïnh Toøa Thaùnh (ngaøy 11.1.2016): AAS 108 (2016), 120; x. Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 18: AAS 112 (2020), 975; Söù ñieäp nhaân Ngaøy Theá giôùi caùc Beänh nhaân laàn thöù 32 (ngaøy 11.2.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 13.1.2024, 12.
[139] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi nhöõng ngöôøi tham gia "Ñoái thoaïi Minerva" (ngaøy 27.3.2023): AAS 115 (2023), 465; Id., Dieãn vaên taïi Phieân hoïp G7 veà Trí tueä nhaân taïo ôû Borgo Egnazia (Puglia) (14.6.2024) (ngaøy 14.6.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 14.6.2024, 2.
[140] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 105, 107: AAS 107 (2015), 889-890; Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 18-21: AAS 112 (2020), 975-976; Dieãn vaên vôùi nhöõng ngöôøi tham gia "Ñoái thoaïi Minerva" (ngaøy 27.3.2023): AAS 115 (2023), 465.
[141] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi nhöõng ngöôøi tham gia cuoäc gaëp do UÛy ban Baùc aùi vaø Y teá cuûa Hoäi ñoàng Giaùm muïc YÙ toå chöùc (ngaøy 10.2.2017): AAS 109 (2017), 243. X. Ibid., 242-243: "Neáu coù moät lónh vöïc maø neàn vaên hoùa loaïi boû boäc loä roõ raøng vôùi nhöõng haäu quaû ñau loøng, thì ñoù chính laø lónh vöïc y teá. Khi ngöôøi beänh khoâng ñöôïc ñaët ôû trung taâm hoaëc phaåm giaù cuûa hoï khoâng ñöôïc coi troïng, ñieàu naøy coù theå daãn ñeán nhöõng thaùi ñoä thaäm chí khai thaùc söï baát haïnh cuûa ngöôøi khaùc. Vaø ñieàu naøy raát nghieâm troïng! [...] Vieäc aùp duïng phöông thöùc kinh doanh vaøo lónh vöïc y teá moät caùch böøa baõi [...] coù theå daãn ñeán nguy cô loaïi boû con ngöôøi."
[142] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp Ngaøy Hoaø bình Theá giôùi laàn thöù 57 (ngaøy 1.1.2024), 5: L'Osservatore Romano, 14 thaùng 12, 2023, 3.
[143] Coâng ñoàng Vatican II, Tuyeân ngoân Gravissimum Educationis (ngaøy 28.10.1965), 1: AAS 58 (1966), 729.
[144] Boä Giaùo duïc Coâng giaùo, Huaán thò veà vieäc aùp duïng phöông phaùp giaûng daïy töø xa trong caùc tröôøng Ñaïi hoïc vaø Phaân khoa cuûa Giaùo hoäi., I. X. Coâng ñoàng Vatican II, Tuyeân ngoân Gravissimum Educationis (ngaøy 28.10.1965), 1: AAS 58 (1966), 729; Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp Ngaøy Hoaø bình Theá giôùi laàn thöù 49 (ngaøy 1.1.2016), 6: AAS 108 (2016), 57-58.
[145] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi caùc thaønh vieân cuûa Döï aùn Global Researchers Advancing Catholic Education (ngaøy 20.4.2022): AAS 114 (2022), 580.
[146] X. Ñöùc Thaùnh cha Phaoloâ VI, Toâng huaán Evangelii Nuntiandi (ngaøy 8.12.1975), 41: AAS 68 (1976), 31; trích daãn Id., Dieãn vaên vôùi caùc thaønh vieân "Consilium de Laicis" (ngaøy 2.10.1974): AAS 66 (1974), 568: "Neáu [ngöôøi thôøi nay] coù laéng nghe caùc thaày daïy, ñoù laø bôûi vì caùc vò aáy laø nhöõng chöùng nhaân."
[147] J.H. Newman, The Idea of a University Defined and Illustrated, Dieãn töø 6.1, London 18733, 125-126.
[148] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Gaëp gôõ caùc sinh vieân cuûa Tröôøng Barbarigo ôû Padova nhaân dòp kyû nieäm 100 naêm thaønh laäp (ngaøy 23.3.2019): L'Osservatore Romano, ngaøy 24.3.2019, 8; X. Id., Dieãn vaên vôùi caùc Vieän tröôûng, Giaùo sö, Sinh vieân vaø Nhaân vieân cuûa caùc Ñaïi hoïc vaø Hoïc vieän Giaùo hoaøng Roâma (ngaøy 25.2.2023): AAS 115 (2023), 316.
[149] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Toâng huaán haäu Thöôïng Hoäi ñoàng Christus Vivit (ngaøy 25.3.2019), 86: AAS 111 (2019), 413, trích daãn Vaên kieän chung keát cuûa Thöôïng Hoäi ñoàng Giaùm muïc Theá giôùi kyø XV (ngaøy 27.10.2018), 21: AAS 110 (2018), 1592.
[150] J.H. Newman, The Idea of a University Defined and Illustrated, Dieãn töø 7.6, Basil Montagu Pickering, London 18733, 167.
[151] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Toâng huaán haäu Thöôïng Hoäi ñoàng Christus Vivit (ngaøy 25.3.2019), 88: AAS 111 (2019), 413.
[152] Trong moät vaên baûn chính saùch naêm 2023 veà vieäc söû duïng AI taïo sinh trong giaùo duïc vaø nghieân cöùu, UNESCO ghi nhaän: "Moät trong nhöõng caâu hoûi quan troïng [veà vieäc söû duïng AI taïo sinh trong giaùo duïc vaø nghieân cöùu] laø lieäu con ngöôøi coù theå nhöôøng caùc tieán trình tö duy vaø tieáp thu kyõ naêng cô baûn cho AI ñeå taäp trung vaøo caùc kyõ naêng tö duy baäc cao döïa treân caùc keát quaû do AI cung caáp hay khoâng." Chaúng haïn, vieát thöôøng laø haønh vi gaén lieàn vôùi vieäc caáu truùc hoaù tö duy. Vôùi GenAI [...], giôø ñaây con ngöôøi coù theå baét ñaàu baèng moät daøn yù coù caáu truùc toát do GenAI cung caáp. Moät soá chuyeân gia ñaõ moâ taû vieäc söû duïng GenAI ñeå taïo vaên baûn theo caùch naøy laø 'vieát maø khoâng caàn suy nghó'" (UNESCO, Höôùng daãn veà AI taïo sinh trong Giaùo duïc vaø Nghieân cöùu [2023], 37-38). Nhaø trieát hoïc ngöôøi Myõ goác Ñöùc Hannah Arendt ñaõ thaáy tröôùc khaû naêng nhö vaäy trong cuoán saùch The Human Condition cuûa baø xuaát baûn naêm 1959 vaø caûnh baùo: "Neáu ñuùng laø kieán thöùc (theo nghóa laø bí quyeát) vaø tö duy ñaõ chia tay maõi maõi, thì chuùng ta thöïc söï seõ trôû thaønh noâ leä baát löïc, khoâng phaûi cuûa maùy moùc maø laø cuûa bí quyeát" (Id., Human Condition, Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Chicago, Chicago 20182, 3).
[153] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Toâng huaán haäu Thöôïng Hoäi ñoàng Amoris Laetitia (ngaøy 19.3.2016), 262: AAS 108 (2016), 417.
[154] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp Ngaøy Hoaø bình Theá giôùi laàn thöù 57 (ngaøy 1.1.2024), 7: L'Osservatore Romano, ngaøy 14 thaùng 12, 2023, 3; x. Id., Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 167: AAS 107 (2015), 914.
[155] Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Toâng hieán Ex Corde Ecclesiae (ngaøy 15.8.1990), 7: AAS 82 (1990), 1479.
[156] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Toâng hieán Veritatis Gaudium (ngaøy 29.1.2018), 4c: AAS 110 (2018), 9-10.
[157] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên taïi Phieân hoïp G7 veà Trí tueä nhaân taïo ôû Borgo Egnazia (Puglia) (14.6.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 14.6.2024, 3.
[158] Chaúng haïn, noù coù theå giuùp ngöôøi ta tieáp caän "nhieàu nguoàn taøi nguyeân ñeå taïo theâm kieán thöùc saâu roäng veà chaân lyù" coù trong caùc taùc phaåm trieát hoïc (ÑTC Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Fides et Ratio [ngaøy 14.9.1998], 3: AAS 91 [1999], 7). X. Ibid., 4: AAS 91 (1999), 7-8.
[159] Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Tuyeân ngoân Dignitas Infinita (ngaøy 8.4.2024), 43. X. Ibid., 61-62
[160] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp Ngaøy Theá giôùi Truyeàn thoâng Xaõ hoäi laàn thöù laàn thöù 58 (ngaøy 24.1.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 24.1.2024, 8.
[161] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 25: AAS 58 (1966), 1053; x. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), passim: AAS 112 (2020), 969-1074
[162] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Toâng huaán haäu Thöôïng Hoäi ñoàng Christus Vivit (ngaøy 25.3.2019), 89: AAS 111 (2019), 414; Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Fides et Ratio (ngaøy 14.9.1998), 25: AAS 91 (1999), 25-26: "Ngöôøi ta khoâng theå thaät söï döûng döng vôùi caâu hoûi veà ñieàu hoï bieát laø ñuùng hay sai. [...] Ñoù laø ñieàu Thaùnh Augustinoâ daïy khi ngaøi vieát: 'Toâi ñaõ gaëp nhieàu ngöôøi muoán ñaùnh löøa, nhöng chaúng thaáy ai muoán bò löøa'"; trích daãn Augustine, Confessions, X, 23, 33: PL 32, 794.
[163] Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Tuyeân ngoân Dignitas Infinita (ngaøy 4.4.2024), 62.
[164] Ñöùc Thaùnh cha Beâneâñictoâ XVI, Söù ñieäp Ngaøy Theá giôùi Truyeàn thoâng Xaõ hoäi laàn thöù 43 (ngaøy 24.5.2009): L'Osservatore Romano, ngaøy 24.1.2009, 8.
[165] X. Boä Truyeàn thoâng, Höôùng tôùi söï hieän dieän troøn ñaày - Suy tö muïc vuï veà vieäc tham gia maïng xaõ hoäi (ngaøy 28.5.2023), 41; Coâng ñoàng Vatican II, Saéc leänh Inter Mirifica (ngaøy 4.12.1963), 4, 8-12: AAS 56 (1964), 146, 148-149.
[166] Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Tuyeân ngoân Dignitas Infinita (ngaøy 4.4.2024), 1, 6, 16.
[167] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 26: AAS 58 (1966), 1046. X. Ñöùc Thaùnh cha Leâoâ XIII, Thoâng ñieäp Rerum Novarum (ngaøy 15.5.1891), 40: Acta Leonis XIII, 11 (1892), 127: "Khoâng ai ñöôïc xuùc phaïm tôùi phaåm giaù con ngöôøi moät caùch böøa baõi, phaåm giaù maø chính Thieân Chuùa cuõng ñaõ heát söùc toân troïng"; nhö ñöôïc trích daãn trong Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Centesimus Annus (ngaøy 1.5.1991), 9: AAS 83 (1991), 804.
[168] X. Saùch Giaùo lyù Hoäi Thaùnh Coâng giaùo, 2477, 2489; ñieàu 220 CIC; ñieàu 23 CCEO; Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Dieãn vaên vôùi Ñaïi hoäi laàn thöù ba cuûa Hoäi ñoàng giaùm muïc Myõ Latinh (ngaøy 28.1.1979), III.1-2: Insegnamenti II/1 (1979), 202-203.
[169] X. Phaùi ñoaøn quan saùt vieân thöôøng tröïc cuûa Toøa thaùnh taïi Lieân hôïp quoác, Tuyeân boá cuûa Toøa thaùnh trong cuoäc thaûo luaän chuyeân ñeà veà caùc bieän phaùp giaûi tröø quaân bò khaùc vaø an ninh quoác teá (ngaøy 24.10.2022): "Vieäc baûo veä phaåm giaù con ngöôøi trong khoâng gian maïng buoäc caùc quoác gia phaûi toân troïng quyeàn rieâng tö, baèng caùch baûo veä coâng daân khoûi söï giaùm saùt xaâm phaïm vaø cho pheùp hoï baûo veä thoâng tin caù nhaân cuûa mình khoâng bò truy caäp traùi pheùp".
[170] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 42: AAS 112 (2020), 984.
[171] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp cho Ngaøy Hoøa bình theá giôùi laàn thöù 57 (ngaøy 1.1.2024), s 5.: L'Osservatore Romano, ngaøy 14.12.2023, 3.
[172] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi nhöõng ngöôøi tham gia "Ñoái thoaïi Minerva" (ngaøy 27.3.2023): AAS 115 (2023), 465.
[173] Baùo caùo taïm thôøi naêm 2023 cuûa Cô quan tö vaán cuûa Lieân hôïp quoác veà AI ñaõ lieät keâ "nhöõng kyø voïng ban ñaàu veà söï trôï giuùp cuûa AI trong cuoäc chieán choáng bieán ñoåi khí haäu" (Cô quan tö vaán cuûa Lieân hôïp quoác veà AI, Baùo caùo taïm thôøi: Quaûn lyù AI vì nhaân loaïi [thaùng 12.2023], 3). Baùo caùo naøy nhaän thaáy raèng, "khi keát hôïp vôùi caùc heä thoáng döï ñoaùn coù theå chuyeån ñoåi döõ lieäu thaønh thoâng tin chi tieát vaø thoâng tin chi tieát thaønh haønh ñoäng, caùc coâng cuï hoã trôï AI coù theå giuùp phaùt trieån caùc chieán löôïc vaø caùc khoaûn ñaàu tö môùi ñeå giaûm phaùt thaûi, taùc ñoäng ñeán caùc khoaûn ñaàu tö môùi cuûa khu vöïc tö nhaân vaøo muïc tieâu phaùt thaûi roøng baèng 0, baûo veä ña daïng sinh hoïc vaø xaây döïng khaû naêng phuïc hoài xaõ hoäi treân quy moâ lôùn" (ibid.).
[174] "Ñaùm maây" laø maïng löôùi caùc maùy chuû vaät lyù treân toaøn theá giôùi, cho pheùp ngöôøi duøng löu tröõ, xöû lyù vaø quaûn lyù döõ lieäu töø xa.
[175] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.015), 9: AAS 107 (2015), 850.
[176] Ibid., 106: AAS 107 (2015), 890.
[177] Ibid., 60: AAS 107 (2015), 870.
[178] Ibid., 3, 13: AAS 107 (2015), 848.852.
[179] Thaùnh Augustinoâ, De Civitate Dei, XIX, 13, 1: PL 41, 640.
[180] X. Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 77-82: AAS 58 (1966), 1100-1107; Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 256-262: AAS 112 (2020), 1060-1063; Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Tuyeân ngoân Dignitas Infinita (ngaøy 4.4.2024), 38-39; Saùch Giaùo lyù Hoäi thaùnh Coâng giaùo, 2302-2317.
[181] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 78: AAS 58 (1966), 1101.
[182] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp Ngaøy Hoøa bình Theá giôùi laàn thöù 57 (ngaøy 1.1.2024), 6: L'Osservatore Romano, (ngaøy 14.12.2023, 3.
[183] X. Saùch Giaùo lyù Hoäi thaùnh Coâng giaùo, 2308-2310.
[184] X. Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 80-81: AAS 58 (1966), 1103-1105.
[185] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp Ngaøy Hoaø bình Theá giôùi laàn thöù 57 (ngaøy 1.1.2024), 6: L'Osservatore Romano, ngaøy 14.12.2023, 3. X. Id., Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên taïi Phieân hoïp G7 veà Trí tueä nhaân taïo ôû Borgo Egnazia (Puglia) (ngaøy 14.6.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 14.6.2024, 2: "Chuùng ta caàn baûo ñaûm vaø baûo veä quyeàn kieåm soaùt hôïp lyù cuûa con ngöôøi ñoái vôùi caùc löïa choïn do caùc chöông trình trí tueä nhaân taïo ñöa ra: baûn thaân phaåm giaù con ngöôøi phuï thuoäc vaøo ñieàu ñoù."
[186] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên taïi Phieân hoïp G7 veà Trí tueä nhaân taïo ôû Borgo Egnazia (Puglia) (ngaøy 14.6.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 14.6.2024, 2. X. Phaùi ñoaøn Quan saùt vieân thöôøng tröïc cuûa Toøa thaùnh taïi Lieân hôïp quoác, Tuyeân boá cuûa Toøa thaùnh vôùi Nhoùm coâng taùc II veà caùc kyõ thuaät môùi xuaát hieän taïi UÛy ban giaûi tröø quaân bò cuûa Lieân hôïp quoác (ngaøy 3.4.2024): "Vieäc phaùt trieån vaø söû duïng caùc heä thoáng vuõ khí saùt thöông töï ñoäng (LAWS) khoâng coù söï kieåm soaùt phuø hôïp cuûa con ngöôøi seõ gaây ra nhöõng lo ngaïi cô baûn veà maët ñaïo ñöùc, vì LAWS khoâng bao giôø coù theå laø chuû theå coù traùch nhieäm veà maët ñaïo ñöùc, coù khaû naêng tuaân thuû luaät nhaân ñaïo quoác teá".
[187] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 258: AAS 112 (2020), 1061. X. Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 80: AAS 58 (1966), 1103-1104.
[188] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 1103-1104. 80: AAS 58 (1966), 1103-1104.
[189] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp Ngaøy Hoøa bình Theá giôùi laàn thöù 57 (ngaøy 1.1.2024), 6: L'Osservatore Romano, ngaøy 14.12.2023, 3: "Chuùng ta cuõng khoâng theå boû qua tröôøng hôïp caùc loaïi vuõ khí tinh vi coù theå rôi vaøo tay keû xaáu, chaúng haïn taïo ñieàu kieän cho caùc cuoäc taán coâng khuûng boá hoaëc caùc can thieäp nhaèm gaây baát oån cho caùc theå cheá cuûa caùc heä thoáng chính phuû hôïp phaùp. Toùm laïi, theá giôùi khoâng caàn nhöõng coâng ngheä môùi goùp phaàn vaøo söï phaùt trieån baát coâng cuûa thò tröôøng vaø naïn buoân baùn vuõ khí, cuoái cuøng daãn ñeán vieäc thuùc ñaåy cuoäc chieán tranh ñieân roà."
[190] Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Kinh Phoù thaùc cho Ñöùc Meï nhaân dòp Naêm Thaùnh cuûa caùc Giaùm muïc (ngaøy 8.10.2000), 3: Insegnamenti XXIII/2 (200), 565.
[191] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 79: AAS 107 (2015), 878.
[192] X. Ñöùc Thaùnh cha Beâneâñictoâ XVI, Thoâng ñieäp Caritas in Veritate (ngaøy 29.6.2009), 51: AAS 101 (2009), 687.
[193] X. Boä Giaùo lyù Ñöùc tin, Tuyeân ngoân Dignitas Infinita (ngaøy 8.4.2024), 38-39.
[194] X. Augustine, Confessiones, I, 1, 1: PL 32, 661.
[195] X. Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Sollicitudo Rei Socialis (ngaøy 30.12.1987), 28: AAS 80 (1988), 548: "Ngaøy nay ngöôøi ta hieåu roõ hôn raèng vieäc ñôn thuaàn tích luõy haøng hoùa vaø dòch vuï [...] laø khoâng ñuû ñeå ñem laïi haïnh phuùc cho con ngöôøi. Do ñoù, vieäc coù nhieàu lôïi ích thöïc söï do khoa hoïc vaø kyõ thuaät cung caáp trong thôøi gian gaàn ñaây, bao goàm caû khoa hoïc maùy tính, cuõng khoâng ñöa tôùi söï giaûi thoaùt khoûi moïi hình thöùc noâ leä. Ngöôïc laïi, [...] neáu toaøn boä nguoàu taøi nguyeân to lôùn vaø tieàm naêng trong tay con ngöôøi khoâng ñöôïc höôùng daãn bôûi söï hieåu bieát veà ñaïo ñöùc vaø ñònh höôùng ñeán thieän ích thöïc söï cho loaøi ngöôøi, thì noù deã daøng quay sang choáng laïi vaø ñaøn aùp con ngöôøi." X. Ibid., 29, 37: AAS 80 (1988), 550-551.563-564.
[196] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 14: AAS 58 (1966), 1036.
[197] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Dilexit Nos (ngaøy 24.10.2024), 18: L'Osservatore Romano, ngaøy 24.10.2024, 5.
[198] Ibid., 27: L'Osservatore Romano, ngaøy 24.10.2024, 6.
[199] Ibid., 25: L'Osservatore Romano, ngaøy 24.10.2024, 5-6.
[200] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 105: AAS 107 (2015), 889. X. R. Guardini, Das Ende der Neuzeit, Wurzburg 19659, 87 ff.
[201] Coâng ñoàng Vatican II, Hieán cheá Muïc vuï Gaudium et Spes (ngaøy 7.12.1965), 34: AAS 58 (1966), 1053.
[202] Ñöùc Thaùnh cha Gioan Phaoloâ II, Thoâng ñieäp Redemptor Hominis (ngaøy 4.3.1979), 15: AAS 71 (1979), 287-288.
[203] N. Berdyaev, "Man and Machine," trong C. Mitcham - R. Mackey, eds., Philosophy and Technology: Readings in the Philosophical Problems of Technology, New York 19832, 212-213.
[204] Ibid., 210.
[205] G. Bernanos, "La reùvolution de la liberteù" (1944), trong Id., Le Chemin de la Croix-des-AÂmes, Rocher 1987, 829.
[206] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Gaëp gôõ caùc sinh vieân cuûa Tröôøng Barbarigo ôû Padova nhaân dòp kyû nieäm 100 naêm thaønh laäp (ngaøy 23.3.2019): L'Osservatore Romano, ngaøy 24.3.2019, 8; X. Id., Dieãn vaên vôùi caùc Vieän tröôûng, Giaùo sö, Sinh vieân vaø Nhaân vieân cuûa caùc Ñaïi hoïc vaø Hoïc vieän Giaùo hoaøng Roâma (ngaøy 25.2.2023): AAS 115 (2023), 316.
[207] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 112: AAS 107 (2015), 892-893.
[208] X. Bonaventure, Hex. XIX, 3; Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Fratelli Tutti (ngaøy 3.10.2020), 50: AAS 112 (2020), 986: "Thoâng tin traøn ngaäp khoâng khieán chuùng ta thoâng thaùi hôn. Söï khoân ngoan khoâng phaùt sinh töø nhöõng caùi nhaáp chuoät tìm kieám chôùp nhoaùng treân internet, cuõng khoâng laø moät khoái döõ lieäu chöa ñöôïc kieåm chöùng. Ñoù khoâng phaûi laø caùch tröôûng thaønh trong cuoäc gaëp gôõ chaân lyù."
[209] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp cho Ngaøy Theá giôùi Truyeàn thoâng Xaõ hoäi 58 (ngaøy 24.1.2024): L'Osservatore Romano, ngaøy 24.1.2024, 8.
[210] Ibid.
[211] Ibid.
[212] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Toâng huaán Gaudete et Exsultate (ngaøy 19.3.2018), 37: AAS 110 (2018), 1121.
[213] Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Söù ñieäp cho Ngaøy Hoøa bình Theá giôùi laàn thöù 57 (1.1.2024), 6: L'Osservatore Romano, ngaøy 14.12.2023, 3. X. Id., Thoâng ñieäp Laudato Si' (ngaøy 24.5.2015), 112: AAS 107 (2015), 892-893; Id., Toâng huaán Gaudete et Exsultate (ngaøy 19.3.2018), 46: AAS 110 (2018), 1123-1124.
[214] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Thoâng ñieäp Laudato Si’ (ngaøy 24.5.2015), 112: AAS 107 (2015), 892-893
[215] X. Ñöùc Thaùnh cha Phanxicoâ, Dieãn vaên vôùi nhöõng ngöôøi tham gia Hoäi thaûo "Thieän ích chung trong Thôøi ñaïi kyõ thuaät soá" (ngaøy 27.9.2019): AAS 111 (2019), 1570-1571.