Phaân tích thoâng ñieäp Rerum Novarum
Phaân tích thoâng ñieäp Rerum Novarum.
Lm. Giuse Phaïm Ñình Ngoïc, S.J.
Daãn nhaäp
Khi Ñöùc Giaùo hoaøng môùi choïn cho mình töôùc hieäu Leo XIV, nhieàu ngöôøi lieân töôûng ñeán Ñöùc Giaùo hoaøng Leo XIII - vò Giaùo hoaøng gaén lieàn vôùi thoâng ñieäp noåi tieáng Rerum Novarum [1]. Söï so saùnh naøy khoâng phaûi laø ngaãu nhieân, nhöng phaûn aùnh moät moái lieân heä saâu xa veà taàm nhìn xaõ hoäi vaø vai troø muïc vuï cuûa Giaùo hoäi trong theá giôùi ngaøy nay. Ñeå hieåu roõ hôn veà lyù do cuûa söï lieân töôûng naøy, chuùng ta cuøng phaân tích thoâng ñieäp Rerum Novarum - moät vaên kieän coù tính tieân phong vaø mang taàm aûnh höôûng laâu daøi trong lòch söû Giaùo hoäi Coâng giaùo vaø cuõng nhö xaõ hoäi noùi chung.
Vaøo ngaøy 15 thaùng 5 naêm 1891, Ñöùc Giaùo hoaøng Leâoâ XIII ban haønh Thoâng ñieäp Rerum Novarum (taïm dòch laø Veà nhöõng ñieàu môùi meû), môû ra moät kyû nguyeân môùi cho giaùo huaán xaõ hoäi cuûa Hoäi thaùnh Coâng giaùo. Ñaây khoâng chæ laø vaên kieän ñaàu tieân mang tính heä thoáng veà caùc vaán ñeà xaõ hoäi, maø coøn laø tieáng noùi ngoân söù taùo baïo giöõa loøng theá kyû XIX ñaày bieán ñoäng. Luùc ñoù, nhöõng "ñieàu môùi - Rerum novarum" khoâng chæ laø khôûi ñaàu cuûa phaùt minh coâng ngheä, maø coøn laø traøo löu tö töôûng, phong traøo lao ñoäng, vaø nhöõng baát coâng ngaøy caøng traàm troïng trong thôøi ñaïi coâng nghieäp hoùa.
1. Boái caûnh lòch söû cuûa theá kyû XIX
Vaøo cuoái theá kyû XIX, theá giôùi phöông Taây chöùng kieán söï chuyeån mình maïnh meõ cuûa neàn kinh teá vaø cô caáu xaõ hoäi. Cuoäc caùch maïng coâng nghieäp, khôûi phaùt töø Anh quoác cuoái theá kyû XVIII, ñaõ nhanh choùng lan roäng khaép chaâu AÂu vaø Baéc Myõ. Chuùng laøm thay ñoåi taän goác reã moâ hình saûn xuaát, sinh hoaït vaø töông quan xaõ hoäi. Maùy moùc thay theá lao ñoäng thuû coâng, nhaø maùy moïc leân nhö naám, vaø doøng ngöôøi töø noâng thoân ñoå veà thaønh thò ñeå tìm vieäc laøm (ñieàu naøy cuõng ñang xaûy ra taïi Vieät Nam trong vaøi thaäp nieân gaàn ñaây). Tuy nhieân, söï phaùt trieån coâng nghieäp khoâng ñi keøm vôùi coâng bình xaõ hoäi. Ngöôïc laïi, moät hình thöùc chuû nghóa tö baûn töï do voâ ñoä (unchecked competition) ñaõ nôû roä. Caùc chuû xí nghieäp khai thaùc söùc lao ñoäng cuûa coâng nhaân moät caùch taøn baïo, khoâng baûo ñaûm ñieàu kieän lao ñoäng toái thieåu vaø traû löông reû maït. Nhieàu coâng nhaân phaûi laøm vieäc 12-14 tieáng moãi ngaøy, trong moâi tröôøng thieáu an toaøn, khoâng coù cheá ñoä baûo hieåm, nghæ ngôi, hay quyeàn toå chöùc nghieäp ñoaøn ñeå baûo veä quyeàn lôïi chính ñaùng.
Cuøng luùc, chuû nghóa xaõ hoäi vaø coäng saûn vôùi hoïc thuyeát cuûa Karl Marx vaø Friedrich Engels (Tuyeân ngoân Coäng saûn, 1848) ra ñôøi. Chuû nghóa naøy choáng laïi baát coâng kinh teá, keâu goïi xoùa boû quyeàn tö höõu vaø thay theá baèng cheá ñoä sôû höõu taäp theå do nhaø nöôùc ñieàu haønh. Nhöõng tö töôûng naøy thu huùt ñoâng ñaûo ngöôøi lao ñoäng, nhöng cuõng ñaët ra nguy cô cöïc ñoan hoùa, daãn ñeán caùch maïng baïo löïc vaø xung ñoät xaõ hoäi toaøn dieän.
Trong khi ñoù, Giaùo hoäi Coâng giaùo bò chæ trích laø ñöùng veà phía giai caáp tö saûn, thieáu quan taâm ñeán ngöôøi ngheøo vaø trì treä trong vieäc ñaùp öùng caùc nhu caàu thôøi ñaïi. Ñöùc Giaùo hoaøng Leâoâ XIII nhaän thöùc roõ thöïc taïi ñaày baát coâng vaø xung ñoät aáy. Ñoàng thôøi, ngaøi thaáy raèng neáu Giaùo hoäi im laëng, thì "söï phaãn uaát cuûa ngöôøi lao ñoäng seõ tìm ñeán nhöõng lyù thuyeát sai laïc vaø nguy hieåm hôn nöõa"[2]. Chính trong boái caûnh naøy, thoâng ñieäp Rerum Novarum ra ñôøi, ñaùnh daáu moät böôùc ngoaët mang tính tieân tri vaø can ñaûm trong lòch söû Giaùo hoäi. Ñaây laø laàn ñaàu tieân moät Giaùo hoaøng can thieäp coù heä thoáng vaøo caùc vaán ñeà kinh teá - xaõ hoäi cuï theå, nhaèm ñöa ra neàn taûng ñaïo lyù cho moät xaõ hoäi coâng baèng vaø nhaân baûn hôn.
2. Tính ñoäc ñaùo cuûa thoâng ñieäp
Tröôùc heát, Rerum Novarum môû cöûa vaø hoái thuùc Giaùo hoäi caàn daán thaân vaøo vaán ñeà xaõ hoäi vaø kinh teá. Ñöøng queân ñaây laø laõnh vöïc töøng ñöôïc xem laø "traàn tuïc" ngoaøi phaïm vi cuûa giaùo lyù Kitoâ giaùo. Ñöùc Leâoâ XIII vieát: "Chuùng toâi quyeát ñònh ñeà caäp moät caùch coù heä thoáng vaø chi tieát ñeán tình traïng cuûa giai caáp lao ñoäng" (Rerum Novarum, soá 2). Ngaøi vieát trong taâm theá muïc töû vaø loøng thöông xoùt ñoái vôùi ngöôøi ngheøo.
Thöù hai, Rerum Novarum vöôït leân treân caùc traøo löu chính trò ñoái nghòch baèng caùch ñöa ra moät con ñöôøng trung dung vaø mang tính haøn gaén. Ngaøi khoâng theo chuû nghóa tö baûn töï do voâ traùch nhieäm, vaø cuõng baùc boû chuû nghóa xaõ hoäi cöïc ñoan. Ngaøi maïnh meõ leân aùn vieäc ngöôøi chuû "aùp ñaët moät gaùnh naëng leân coâng nhaân chaúng khaùc gì hình thöùc noâ leä" (soá 3). Thoâng ñieäp ñoàng thôøi khaúng ñònh tính thieâng lieâng cuûa quyeàn sôû höõu tö nhaân: "Moãi ngöôøi coù quyeàn töï nhieân ñeå sôû höõu taøi saûn nhö cuûa rieâng mình" (soá 6). Ñaây laø ñieàu töôûng chöøng nhö taát nhieân trong thôøi ñaïi chuùng ta, nhöng noù chæ khai sinh sau bieát bao thao thöùc cuûa Giaùo hoäi vaø xaõ hoäi!
Thöù ba, Rerum Novarum ñoäc ñaùo ôû vieäc khoâi phuïc phaåm giaù cuûa lao ñoäng nhö moät haønh vi nhaân vaên, thaäm chí thaùnh thieâng. Thay vì xem lao ñoäng laø söï tröøng phaït, Giaùo hoaøng nhaán maïnh: "Lao ñoäng giuùp con ngöôøi nuoâi soáng chính mình vaø gia ñình, vaø do ñoù phaûi ñöôïc toân troïng nhö moät phaàn cuûa nhaân phaåm" (x. soá 5, 20). Töø ñaây, nhaân phaåm khoâng chæ laø moät khaùi nieäm sieâu hình maø laø moät nguyeân taéc phaûi hieän thöïc hoùa trong luaät phaùp, kinh teá vaø chính saùch xaõ hoäi.
Thöù tö, Rerum Novarum môû ra moät laõnh vöïc hoaøn toaøn môùi trong giaùo huaán Coâng giaùo: giaùo huaán xaõ hoäi (doctrina socialis Ecclesiae). Tröôùc ñoù, caùc thoâng ñieäp cuûa Giaùo hoaøng chuû yeáu xoay quanh thaàn hoïc, luaân lyù, phuïng vuï, hoaëc toå chöùc Giaùo hoäi. Nhöng trong Rerum Novarum, Ñöùc Leâoâ XIII khoâng ngaàn ngaïi böôùc vaøo nhöõng chuû ñeà nhö quyeàn lao ñoäng, quyeàn tö höõu, vai troø cuûa nhaø nöôùc, töï do nghieäp ñoaøn, tieàn löông coâng baèng, söï phaân phoái taøi saûn - nhöõng vaán ñeà tröôùc ñaây töøng ñöôïc coi laø "traàn tuïc". Thoâng ñieäp khaúng ñònh: "Chuùng toâi thaáy roõ raèng caàn phaûi coù moät phöông theá kòp thôøi ñeå chaám döùt caûnh khoán khoå vaø ñau thöông ñang ñeø naëng caùch baát coâng leân phaàn lôùn giai caáp lao ñoäng# Do ñoù, chuùng toâi thaáy caàn phaûi noùi roõ nhöõng nguyeân taéc maø chaân lyù vaø coâng lyù ñeà ra ñeå giaûi quyeát vaán ñeà" (Rerum Novarum, soá 2-3).
Cuoái cuøng, tính ñoäc ñaùo cuûa Rerum Novarum naèm ôû choã ñaët ñöùc aùi Kitoâ giaùo laøm neàn taûng cuûa traät töï xaõ hoäi. Thoâng ñieäp khoâng chæ laø phaân tích kinh teá - xaõ hoäi ñôn thuaàn, maø laø moät lôøi môøi goïi trôû laïi vôùi Tin Möøng cuûa Chuùa Gieâsu Kitoâ: "Ngöôøi giaøu vaø ngöôøi ngheøo laø anh em, laø con cuøng moät Cha treân trôøi" (x. soá 25). Tình lieân ñôùi, baùc aùi, vaø coâng lyù khoâng coøn laø ñieàu tuøy choïn luaân lyù, maø laø nguyeân taéc toå chöùc xaõ hoäi beàn vöõng.
3. Giaûi phaùp Kitoâ giaùo tröôùc hai thaùi cöïc
Rerum Novarum noåi baät bôûi söï khöôùc töø caû hai cöïc ñoan: chuû nghóa tö baûn khoâng kieåm soaùt vaø chuû nghóa xaõ hoäi voâ thaàn. Ñöùc Leâoâ XIII pheâ phaùn nghieâm khaéc heä thoáng kinh teá töï do, nôi "lao ñoäng bò reû ruùng thaønh moùn haøng trong tay nhöõng ngöôøi chuû khoâng coù löông taâm" (soá 3), ñoàng thôøi baùc boû luaän ñieäu cuûa nhöõng ngöôøi chuû tröông xoùa boû quyeàn tö höõu: "Nhöõng ai muoán thuû tieâu quyeàn sôû höõu caù nhaân thì ñang töôùc ñoaït ngöôøi lao ñoäng cuûa töï do ñònh ñoaït phaàn coâng lao cuûa mình, vaø nhö theá laø ñi ngöôïc laïi coâng lyù" (Rerum Novarum, soá 5).
Thay vì xoùa boû giai caáp, Ñöùc Leâoâ XIII môøi goïi hoøa giaûi giai caáp: ngöôøi giaøu toân troïng phaåm giaù ngöôøi lao ñoäng vaø traû löông coâng baèng; ngöôøi ngheøo trung thöïc, khoâng baïo ñoäng vaø bieát traân troïng giaù trò lao ñoäng. Ngaøi vieát: "Cuõng nhö caùc boä phaän khaùc nhau hôïp thaønh moät thaân theå haøi hoøa, thì trong xaõ hoäi cuõng vaäy: giai caáp lao ñoäng vaø giai caáp chuû sôû höõu caàn nhau, boå tuùc cho nhau, khoâng theå loaïi tröø nhau" (soá 19).
Chính söï quaân bình naøy laøm neân neùt ñaëc saéc Kitoâ giaùo: töø choái ñaáu tranh giai caáp ñeå möu caàu lieân ñôùi xaõ hoäi vaø tình huynh ñeä phoå quaùt, theo tinh thaàn Tin Möøng. Rerum Novarum ñaõ taùi ñònh nghóa giaù trò cuûa lao ñoäng, khoâng chæ laø phöông tieän kieám soáng maø coøn laø haønh vi nhaân baûn, mang phaåm giaù thaàn linh. Ñöùc Leâoâ XIII khaúng ñònh: "Lao ñoäng gaén lieàn vôùi phaåm giaù con ngöôøi. Khi moät ngöôøi laøm vieäc baèng chính söùc löïc vaø taøi naêng cuûa mình, thì hoï ghi daáu caù nhaân mình vaøo hoa lôïi, vaø vì vaäy hoï coù quyeàn tö höõu" (soá 9).
Ñaây laø lyù luaän saâu saéc: quyeàn tö höõu khoâng phaûi ñaëc aân, maø laø keát quaû cuûa vieäc con ngöôøi duøng lyù trí vaø söùc lao ñoäng ñeå caûi taïo thieân nhieân, moät haønh vi baét nguoàn töø chính baûn tính maø Thieân Chuùa ban taëng cho con ngöôøi. Sôû höõu caùc nhaân laø töï nhieân vaø hôïp vôùi luaân thöôøng ñaïo lyù, khoâng theå bò huûy boû nhaân danh bình ñaúng tröøu töôïng.
Tuy nhieân, Ñöùc Giaùo hoaøng cuõng nhaán maïnh ñeán traùch nhieäm luaân lyù cuûa ngöôøi sôû höõu taøi saûn: "Ai coù dö thöøa thì phaûi phaân phaùt cho ngöôøi ngheøo. Khoâng ai ñöôïc duøng cuûa caûi rieâng theo yù rieâng maø baát chaáp coâng ích" (soá 22-23). Ngaøi trích lôøi Thaùnh Toâma Aquinoâ: "Ngöôøi giaøu khoâng neân xem taøi saûn laø cuûa rieâng, maø nhö cuûa chung, ñeå saün saøng chia seû cho ngöôøi khaùc" (Summa Theologiae, IIa-IIae, q.66, a.2).
Thoâng ñieäp cuõng phaù vôõ khuoân maãu coå ñieån veà vai troø haïn cheá cuûa nhaø nöôùc. Thay vì "ñeå maëc cho thò tröôøng töï ñieàu tieát", Ñöùc Leâoâ XIII cho raèng nhaø nöôùc caàn coù traùch nhieäm baûo veä ngöôøi yeáu theá: "Giôùi lao ñoäng laø phaàn lôùn daân soá, nhöng yeáu theá hôn neân caàn ñöôïc chính quyeàn baûo veä ñaëc bieät. Ñoù laø boån phaän cuûa nhaø nöôùc" (Rerum Novarum, soá 37). Ngoaøi ra, moät trong nhöõng ñieåm tieân phong nhaát cuûa thoâng ñieäp laø uûng hoä quyeàn thaønh laäp coâng ñoaøn ñoäc laäp, ñieàu bò caám hoaëc bò kieåm soaùt nghieâm ngaët taïi nhieàu quoác gia thôøi aáy. Ngaøi vieát: "Quyeàn hieäp hoäi laø quyeàn töï nhieân. Caám ñoaùn quyeàn aáy laø ñi ngöôïc laïi lyù trí vaø chính neàn taûng cuûa nhaø nöôùc" (soá 51).
Nhôø nhöõng tuyeân boá taùo baïo naøy, Rerum Novarum khoâng nhöõng taïo caûm höùng cho caùc phong traøo lao ñoäng Kitoâ giaùo khaép AÂu chaâu, maø coøn ñaët neàn moùng cho giaùo huaán xaõ hoäi Coâng giaùo sau naøy.
4. Moät loái nhìn vöôït thôøi ñaïi
a. Nhöõng ñieàu tieân tri
Rerum Novarum khoâng chæ laø lôøi phaûn hoài ñoái vôùi caùc vaán ñeà xaõ hoäi ñöông thôøi ôû theá kyû XIX, maø coøn laø moät taàm nhìn vöôït thôøi gian, tieân baùo tieán trình cuûa caùc tö töôûng xaõ hoäi vaø ñònh höôùng chính trò trong theá kyû XX vaø XXI. Tö töôûng tieân tri ôû ñaây theå hieän treân nhieàu caáp ñoä:
Tröôùc heát, thoâng ñieäp döï ñoaùn söï thaát baïi cuûa caùc heä thoáng kinh teá phi nhaân, ñaëc bieät laø chuû nghóa xaõ hoäi cöïc ñoan voâ tín. Ngay töø naêm 1891, Ñöùc Leâoâ XIII ñaõ nhaän ra raèng: "Nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa xaõ hoäi, thay vì giaûi thoaùt ngöôøi ngheøo, laïi chính laø nhöõng keû ñaàu tieân töôùc ñoaït töï do vaø hy voïng cuûa hoï# Neáu quyeàn tö höõu bò trieät tieâu, thì ngöôøi lao ñoäng seõ khoâng coøn caùch naøo ñeå caûi thieän ñôøi soáng cuûa mình" (Rerum Novarum, soá 4-5).
Quan ñieåm naøy ñöôïc chöùng minh roõ raøng trong thöïc teá theá kyû XX: caùc cheá ñoä coäng saûn toaøn trò (Lieân Xoâ, Ñoâng AÂu) duø ñeà cao coâng baèng xaõ hoäi nhöng laïi ñöa tôùi söï chaø ñaïp nhaân quyeàn, kieåm soaùt tö töôûng, xoùa boû quyeàn töï do toân giaùo vaø taïo ra nhöõng giai caáp ñaëc quyeàn môùi - hoaøn toaøn traùi ngöôïc vôùi lyù töôûng ban ñaàu. Coù leõ ñaây laø lyù do Lieân bang Xoâ vieát suïp ñoå vaøo naêm 1991.
Thöù hai, thoâng ñieäp Rerum Novarum döï baùo nhu caàu taùi laäp vai troø ñaïo ñöùc trong neàn kinh teá, ñieàu maø ñeán cuoái theá kyû XX vaø ñaàu theá kyû XXI môùi trôû thaønh moái quan taâm toaøn caàu, ñaëc bieät sau caùc cuoäc khuûng hoaûng taøi chính. Ngaøi vieát: "Khoâng theå taùch rôøi ñôøi soáng kinh teá khoûi nhöõng nguyeân taéc cuûa coâng lyù vaø luaân lyù Kitoâ giaùo. Neáu chæ theo ñuoåi lôïi nhuaän maø khoâng coù traùch nhieäm luaân lyù, xaõ hoäi seõ rôi vaøo hoãn loaïn vaø baát oån" (soá 16, 27).
Tö töôûng aáy ñaõ trôû thaønh neàn taûng cho caùc hoïc thuyeát xaõ hoäi cuûa Giaùo hoaøng Pioâ XI (Quadragesimo Anno, 1931), Gioan XXIII (Mater et Magistra, 1961), Phaoloâ VI (Populorum Progressio, 1967), Gioan Phaoloâ II (Laborem Exercens, Centesimus Annus) vaø Phanxicoâ (Laudato Si', Fratelli Tutti). Moãi vaên kieän ñeàu laø söï tieáp noái vaø ñaøo saâu nhöõng haït gioáng ñöôïc gieo troàng töø Rerum Novarum.
b. Khai sinh giaùo huaán xaõ hoäi Coâng giaùo
Tröôùc Rerum Novarum, Giaùo hoäi chöa bao giôø trình baøy moät heä thoáng tö töôûng xaõ hoäi ñaày ñuû vaø ñöôïc coâng nhaän nhö moät "tröôøng phaùi" tö töôûng rieâng bieät. Thoâng ñieäp naêm 1891 ñaõ khai sinh ra ngaønh giaùo huaán xaõ hoäi Coâng giaùo (doctrina socialis Ecclesiae), moät laõnh vöïc thaàn hoïc öùng duïng döïa treân neàn taûng Kinh Thaùnh, giaùo phuï, thaàn hoïc luaân lyù, vaø phaân tích thöïc teá xaõ hoäi.
Keå töø ñoù, moãi Giaùo hoaøng ñeàu tieáp noái vaø laøm phong phuù theâm truyeàn thoáng naøy. Ñöùc Pioâ XI goïi thoâng ñieäp Quadragesimo Anno laø "baûn caäp nhaät 40 naêm sau Rerum Novarum" (naêm 1931), vaø vieát: "Giaùo huaán cuûa Ñöùc Leâoâ XIII trong Rerum Novarum laø nguyeân lyù vöõng chaéc khoâng theå lay chuyeån, ñaõ ñöôïc xaùc nhaän bôûi chính kinh nghieäm lòch söû." Coâng ñoàng Vatican II (1962-1965), trong hieán cheá Gaudium et Spes, cuõng thöøa nhaän vai troø khôûi ñaàu cuûa Rerum Novarum trong vieäc keâu goïi Giaùo hoäi "Vui möøng vaø hy voïng, öu saàu vaø lo aâu cuûa con ngöôøi ngaøy nay, nhaát laø cuûa ngöôøi ngheøo vaø cuûa baát cöù ai ñang ñau khoå, cuõng laø vui möøng vaø hy voïng, öu saàu vaø lo aâu cuûa caùc moân ñeä Chuùa Kitoâ" (x. GS, 1). Töø ñoù, giaùo huaán xaõ hoäi trôû thaønh moät phaàn khoâng theå thieáu trong söù vuï truyeàn giaùo vaø muïc vuï cuûa Giaùo hoäi, chöù khoâng coøn laø "phuï luïc luaân lyù".
Trong thöïc haønh, giaùo huaán xaõ hoäi cuõng goùp phaàn hình thaønh caùc phong traøo lao ñoäng Coâng giaùo, caùc hieäp hoäi baùc aùi xaõ hoäi, cuõng nhö truyeàn caûm höùng cho nhieàu hoaït ñoäng giaùo duïc, y teá, vaø phaùt trieån coäng ñoàng, ñaëc bieät ôû chaâu AÂu, chaâu Myõ Latinh vaø caû Ñoâng Nam AÙ. Ñoù laø chöa keå ñeán thaàn hoïc giaûi phoùng coù theå ñöôïc gôïi höùng töø Thoâng ñieäp naøy.
c. Hình thaønh neàn taûng phaùp lyù quoác teá veà nhaân quyeàn vaø lao ñoäng
Taùc ñoäng cuûa Rerum Novarum khoâng döøng laïi trong noäi boä Giaùo hoäi. Nhieàu tö töôûng ñöôïc trình baøy trong thoâng ñieäp ñaõ trôû thaønh nguoàn caûm höùng cho caùc nguyeân taéc quoác teá veà quyeàn con ngöôøi, ñaëc bieät laø trong Tuyeân ngoân Nhaân quyeàn cuûa Lieân Hieäp Quoác (1948) vaø caùc Coâng öôùc Lao ñoäng cuûa Toå chöùc Lao ñoäng Quoác teá (ILO).
Ví duï, nguyeân lyù veà "tieàn löông coâng baèng ñuû nuoâi soáng baûn thaân vaø gia ñình" (just wage) cuûa Rerum Novarumñöôïc trích daãn giaùn tieáp trong Tuyeân ngoân Quoác teá Nhaân quyeàn, ñieàu 23, khoaûn 3: "Moïi ngöôøi lao ñoäng ñeàu coù quyeàn ñöôïc höôûng cheá ñoä thuø lao coâng baèng vaø hôïp lyù nhaèm baûo ñaûm söï toàn taïi cuûa baûn thaân vaø gia ñình xöùng ñaùng vôùi nhaân phaåm, vaø ñöôïc trôï caáp khi caàn thieát baèng caùc bieän phaùp baûo trôï xaõ hoäi." Ngoaøi ra, quyeàn thaønh laäp vaø tham gia coâng ñoaøn, voán töøng bò nhieàu nhaø nöôùc ñaøn aùp, ñaõ ñöôïc quoác teá hoùa nhö moät chuaån möïc toaøn caàu - ñieàu ñöôïc tieân lieäu roõ raøng trong soá 49-52 cuûa thoâng ñieäp.
d. Rerum Novarum vaø caùc vaán ñeà toaøn caàu hoâm nay
Trong boái caûnh toaøn caàu hoùa, baát bình ñaúng gia taêng, khuûng hoaûng khí haäu vaø maát phöông höôùng ñaïo ñöùc trong neàn kinh teá kyõ thuaät soá, tö töôûng cuûa Rerum Novarum laïi caøng mang tính thôøi söï. Ñöùc Giaùo hoaøng Phanxicoâ trong Laudato Si' (2015) ñaõ goïi söï keát hôïp giöõa "khuûng hoaûng sinh thaùi" vaø "baát coâng xaõ hoäi" laø hai maët cuûa moät cuoäc khuûng hoaûng toaøn dieän (integral crisis), vaø nhaán maïnh: "Khoâng phaûi coù hai côn khuûng hoaûng caän keà nhau, moät cuûa moâi tröôøng vaø moät cuûa xaõ hoäi, nhöng thöïc ra chæ coù moät côn khuûng hoaûng duy nhaát mang tính xaõ hoäi - moâi tröôøng."[3]
Trong Fratelli Tutti (2020), Ñöùc Phanxicoâ cuõng trôû laïi vôùi tinh thaàn cuûa Rerum Novarum khi ñeà cao tình huynh ñeä vaø baùc aùi xaõ hoäi nhö giaûi phaùp cho söï ñoå vôõ cuûa heä thoáng toaøn caàu. Ngaøi vieát: "Thoâng ñieäp Rerum Novarum ñaõ ñaët neàn moùng cho suy tö xaõ hoäi cuûa Giaùo hoäi, baèng caùch laøm saùng toû moái quan heä giöõa caù nhaân, taøi saûn, vaø traùch nhieäm xaõ hoäi"[4].
Do ñoù, Rerum Novarum khoâng phaûi laø moät vaên kieän ñaõ hoaøn thaønh söù maïng, maø laø moät di saûn soáng ñoäng, vaãn ñang ñöôïc tieáp noái trong töøng lôøi môøi goïi cuûa Giaùo hoäi ñeán vôùi theá giôùi hieän ñaïi.
5. Röôïu môùi trong baàu da cuõ
Neáu ñaët caùc vaán ñeà cuûa hai theá kyû tröôùc beân caïnh theá kyû naøy, chuùng khoâng môùi. Hình thaùi coù theå raát gioáng nhau, nhöng haún nhieân, Giaùo hoäi ñaõ thaønh coâng vôùi nhöõng daán thaân cuûa mình ñeå ñöông ñaàu vôùi nhöõng vaán ñeà cuûa theá kyû XX vaø ñaàu theá kyû XXI. Töông lai chuùng ta chöa bieát chaéc, lieäu Giaùo hoäi coù tieáp tuïc gaët haùi nhieàu thaønh coâng? "OÂn coá tri taân", ñeå chuùng ta coù theå böôùc tieáp trong hy voïng, khi nhìn laïi Rerum Novarum
a. Nhaân phaåm con ngöôøi
Trung taâm cuûa Thoâng ñieäp Rerum Novarum laø moät khaúng ñònh taùo baïo: moïi heä thoáng kinh teá hay chính trò ñeàu phaûi phuïc vuï con ngöôøi, chöù khoâng ñöôïc pheùp xem con ngöôøi nhö coâng cuï saûn xuaát hay ñoái töôïng cuûa khai thaùc. Ñöùc Leâoâ XIII nhaán maïnh:
"Phaåm giaù cuûa con ngöôøi, ñaëc bieät laø ngöôøi lao ñoäng, khoâng theå bò xem nheï nhö moät moùn haøng. Söû duïng con ngöôøi chæ vì lôïi nhuaän laø ñieàu ñaùng khinh vaø voâ nhaân ñaïo"[5].
Ñaây chính laø nguyeân lyù "nhaân vò luaän" (personalism), voán seõ ñöôïc ñaøo saâu bôûi caùc Giaùo hoaøng sau naøy, ñaëc bieät laø thaùnh Gioan Phaoloâ II. Trong Laborem Exercens (1981), ngaøi laëp laïi caùch döùt khoaùt: "Lao ñoäng laø vì con ngöôøi, chöù khoâng phaûi con ngöôøi vì lao ñoäng" (LE, soá 6). Nguyeân lyù naøy giuùp con ngöôøi hieän ñaïi ñaùnh giaù laïi heä thoáng saûn xuaát, lao ñoäng, vaø coâng ngheä döïa treân caâu hoûi ñaïo ñöùc: Ñieàu naøy coù phuïc vuï nhaân phaåm khoâng?
b. Quyeàn tö höõu vaø traùch nhieäm xaõ hoäi
Thoâng ñieäp baûo veä roõ raøng quyeàn tö höõu nhö moät quyeàn töï nhieân, xuaát phaùt töø baûn tính lyù trí vaø naêng löïc saùng taïo cuûa con ngöôøi: "Moãi ngöôøi, nhôø lao ñoäng cuûa mình, coù quyeàn sôû höõu taøi saûn nhö laø phaàn coâng söùc chính ñaùng cuûa mình# Ñoù laø caùch maø ngöôøi lao ñoäng bieán phaàn ñaát hoang thaønh gia saûn rieâng baèng chính moà hoâi cuûa mình" (Rerum Novarum, soá 9-11). Tuy nhieân, ñaây khoâng phaûi laø quyeàn tuyeät ñoái. Rerum Novarum ñoàng thôøi khaúng ñònh raèng quyeàn tö höõu phaûi luoân quy höôùng veà coâng ích vaø khoâng theå taùch rôøi khoûi luaân lyù: "Khoâng ai ñöôïc pheùp söû duïng cuûa caûi rieâng moät caùch ích kyû... Nhöõng gì dö thöøa, thì phaûi ñöôïc chia seû cho ngöôøi ngheøo. Ñoù laø luaät cuûa Tin Möøng" (soá 22-23).
Nguyeân taéc keùp naøy - quyeàn tö höõu keát hôïp vôùi traùch nhieäm xaõ hoäi - laø moät ñoùng goùp quan troïng cho moâ hình kinh teá beàn vöõng. Noù môû ñöôøng cho khaùi nieäm hieän ñaïi veà "quyeàn söû duïng coù traùch nhieäm" (responsible ownership), nôi doanh nghieäp, ñaát ñai hay taøi nguyeân khoâng theå bò khai thaùc thuaàn tuùy vì lôïi nhuaän, maø phaûi phuïc vuï lôïi ích cuûa caû coäng ñoàng.
c. Coâng ích
Thoâng ñieäp khaúng ñònh raèng muïc ñích cuûa nhaø nöôùc khoâng phaûi laø baûo veä thieåu soá ñaëc quyeàn, maø laø möu caàu coâng ích. Ñieàu naøy ñöôïc hieåu laø "do vieäc leä thuoäc nhau ngaøy caøng theâm chaët cheõ vaø daàn daàn lan roäng treân toaøn theá giôùi, neân coâng ích[6] ngaøy nay caøng luùc caøng trôû neân phoå quaùt hôn vaø do ñoù bao haøm nhöõng quyeàn lôïi vaø nghóa vuï cuûa toaøn theå nhaân loaïi." (Gaudium et Spes, soá 26). Ñöùc Leâoâ XIII vieát:
"Vai troø chính cuûa nhaø nöôùc laø baûo veä caùc ñònh cheá coâng coäng vaø luaät leä nhaèm phuïc vuï coâng ích, ñaûm baûo ñieàu kieän soáng xöùng ñaùng cho taát caû moïi ngöôøi, ñaëc bieät laø ngöôøi ngheøo" (Rerum Novarum, soá 32-34).
Nguyeân lyù coâng ích naøy ñaët neàn taûng cho caùc chính saùch coâng hieän ñaïi nhö an sinh xaõ hoäi, giaùo duïc phoå caäp, baûo hieåm y teá, baûo veä ngöôøi tò naïn, vaø trôï giuùp ngöôøi yeáu theá. Trong theá giôùi ngaøy caøng caù nhaân hoùa vaø thò tröôøng hoùa, Rerum Novarum nhaéc nhôû raèng xaõ hoäi chæ thöïc söï tieán boä khi moïi ngöôøi cuøng tieán, khoâng ai bò gaït ra beân leà
d. Lieân ñôùi
Trong khi xaõ hoäi theá kyû XIX ñaày raãy xung ñoät giai caáp, Rerum Novarum ñöa ra nguyeân lyù "lieân ñôùi" (solidarity), môøi goïi caùc taàng lôùp xaõ hoäi khoâng ñoái ñaàu maø lieân keát vôùi nhau trong söï toân troïng vaø hoã trôï: "Giai caáp giaøu coù vaø giai caáp lao ñoäng khoâng theå toàn taïi maø khoâng caàn ñeán nhau... Hoï ñöôïc taïo ra ñeå boå tuùc laãn nhau vaø phaûi soáng trong hoøa hôïp" (Rerum Novarum, soá 19).
Ñaây laø söï phaù vôõ taän goác luaän ñieäu "ñaáu tranh giai caáp" cuûa chuû nghóa Marx. Ngöôïc laïi, Ñöùc Leâoâ XIII keâu goïi ngöôøi giaøu haõy "coi ngöôøi lao ñoäng laø anh em", vaø ngöôøi lao ñoäng "haõy traùnh xa haän thuø vaø baïo löïc". Do ñoù, lieân ñôùi khoâng phaûi laø moät caûm xuùc ñaïo ñöùc mô hoà, maø laø moät traùch nhieäm xaõ hoäi cuï theå. Noù ñoøi hoûi nhöõng chính saùch phaân phoái laïi cuûa caûi, cô cheá ñoái thoaïi xaõ hoäi, vaø vieäc hình thaønh caùc hieäp hoäi töï nguyeän ñeå hoã trôï nhöõng ngöôøi yeáu theá. Lieân ñôùi cuõng ñöôïc môû roäng tôùi caáp ñoä quoác teá, môøi goïi caùc quoác gia phaùt trieån phaûi quan taâm ñeán caùc nöôùc ngheøo, ñaëc bieät trong caùc vaán ñeà toaøn caàu nhö khuûng hoaûng khí haäu, ñoùi ngheøo, vaø di daân.
e. Boå trôï
Duø nhaán maïnh vai troø cuûa nhaø nöôùc, Rerum Novarum cuõng thieát laäp nguyeân taéc boå trôï (subsidiarity), töùc laø moïi vaán ñeà neân ñöôïc giaûi quyeát ôû caáp ñoä gaàn nhaát vôùi ngöôøi daân, traùnh tình traïng taäp quyeàn hoaëc can thieäp quaù möùc cuûa chính quyeàn. Ñöùc Giaùo hoaøng caûnh baùo: "Nhaø nöôùc khoâng ñöôïc laïm quyeàn ñeå can thieäp vaøo ñôøi soáng cuûa gia ñình hay hoäi ñoaøn moät caùch tuøy tieän# Nhöõng thöïc theå nhoû coù quyeàn toàn taïi vaø haønh ñoäng theo khaû naêng rieâng cuûa mình" (Rerum Novarum, soá 13-15).
Nguyeân lyù naøy cöïc kyø quan troïng cho vieäc xaây döïng xaõ hoäi daân söï, caùc toå chöùc phi chính phuû, nghieäp ñoaøn, coäng ñoàng toân giaùo vaø caùc nhoùm hoã trôï ñòa phöông. Noù laø neàn taûng cho moâ hình daân chuû nhaân vaên, nôi quyeàn löïc khoâng chæ taäp trung ôû trung öông maø ñöôïc phaân phoái hôïp lyù nhaèm khuyeán khích söï tham gia, saùng taïo vaø traùch nhieäm.
6. Rerum Novarum ñoái vôùi theá giôùi hoâm nay vaø lôøi môøi goïi haønh ñoäng
Hôn 130 naêm sau khi ñöôïc ban haønh, thoâng ñieäp Rerum Novarum vaãn giöõ nguyeân tính thôøi söï vaø khaû naêng truyeàn caûm höùng saâu saéc. Töø moät vaên kieän môû ñaàu cho giaùo huaán xaõ hoäi Coâng giaùo, Rerum Novarum ñaõ trôû thaønh vieân ñaù taûng cho neàn thaàn hoïc thöïc tieãn, giuùp Giaùo hoäi khoâng chæ hieän dieän giöõa ñôøi, maø coøn ñoái thoaïi, haønh ñoäng vaø bieán ñoåi xaõ hoäi theo tinh thaàn Tin Möøng.
Thoâng ñieäp naøy khoâng ñeà ra moät moâ hình kinh teá cuï theå - khoâng coå vuõ chuû nghóa tö baûn hay chuû nghóa xaõ hoäi - nhöng ñöa ra caùc tieâu chuaån ñaïo lyù phoå quaùt ñeå ñaùnh giaù moïi heä thoáng: nhaân phaåm, coâng ích, lieân ñôùi, coâng baèng, vaø öu tieân cho ngöôøi ngheøo. Nhaân kyû nieäm 100 naêm Rerum Novarum, Ñöùc Gioan Phaoloâ II ñaõ vieát trong Centesimus Annus- baùch chu nieân (1991): "Khi soaïn thaûo vaên kieän naøy, toâi ñaõ kín muùc töø kho taøng truyeàn thoáng vaø töø ñôøi soáng cuûa Giaùo hoäi (trong ñoù coù Rerum Novarum) ñeå vaïch ra moät soá ñöôøng höôùng vaø vieãn töôïng khaû dó ñaùp öùng ñöôïc nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi ngaøy moät nghieâm troïng hôn nhö thaáy trong thôøi ñaïi chuùng ta."[7]
Khoâng nhöõng theá, nhieàu ñònh cheá quoác teá nhö Lieân Hieäp Quoác, UNESCO, ILO, cuõng ñaõ laáy caùc nguyeân lyù cuûa Rerum Novarum laøm kim chæ nam cho caùc coâng öôùc veà nhaân quyeàn, lao ñoäng vaø phaùt trieån beàn vöõng[8]. Coù theå noùi raèng, trong aâm thaàm, Rerum Novarum ñaõ goùp phaàn nhaân baûn hoùa luaät phaùp vaø chính saùch toaøn caàu, ñaëc bieät sau hai cuoäc theá chieán, chieán tranh laïnh, naïn ñoùi, cuoäc ñaïi khuûng hoaûng naêm 1929.
a. Nhöõng thaùch ñoá môùi: Kinh teá kyõ thuaät soá, khí haäu, di daân vaø coâng baèng toaøn caàu
Trong theá kyû XXI, con ngöôøi phaûi ñoái dieän vôùi nhöõng "ñieàu môùi meû" (rerum novarum) theo nghóa hoaøn toaøn khaùc: trí tueä nhaân taïo, töï ñoäng hoùa, taøi chính hoùa neàn kinh teá, bieán ñoåi khí haäu, maát coâng aên vieäc laøm truyeàn thoáng, vaø söï phaân hoùa giaøu ngheøo toaøn caàu ngaøy caøng nghieâm troïng. Trong boái caûnh ñoù, tinh thaàn cuûa Rerum Novarum laïi vang voïng moät caùch caáp thieát. Raát coù theå vì nhöõng ñieàu naøy maø Ñöùc Leo XIV muoán vieát tieáp thoâng ñieäp naøy!
Moät maët, neàn kinh teá kyõ thuaät soá coù theå taïo ra hieäu quaû vaø ñoåi môùi; nhöng maët khaùc, noù cuõng coù nguy cô giaûm con ngöôøi xuoáng thaønh "döõ lieäu lao ñoäng". Nhöõng ngöôøi lao ñoäng phi chính thöùc (ngheà töï do, taøi xeá coâng ngheä, ngöôøi baùn haøng qua neàn taûng soá) khoâng ñöôïc baûo veä bôûi luaät lao ñoäng truyeàn thoáng, vaø thöôøng bò loaïi ra khoûi heä thoáng an sinh.
Beân caïnh ñoù, khuûng hoaûng sinh thaùi vaø khí haäu ñaõ trôû thaønh moät hình thöùc baát coâng môùi, khi chính ngöôøi ngheøo phaûi gaùnh chòu haäu quaû nhieàu nhaát. Giaùo hoaøng Phanxicoâ, trong Laudato Si' (2015), tieáp noái tinh thaàn Rerum Novarum khi keâu goïi "moät neàn sinh thaùi toaøn dieän, keát noái giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi, ngöôøi vôùi thieân nhieân, vaø ngöôøi vôùi Thieân Chuùa" (LS, soá 10-12).
Veà maët xaõ hoäi, laøn soùng di daân, khuûng hoaûng chieán tranh, vaø xung ñoät saéc toäc cho thaáy nhaân loaïi vaãn chöa ñaït ñöôïc moät traät töï coâng baèng. Trong Fratelli Tutti (2020), Ñöùc Phanxicoâ moät laàn nöõa nhaéc laïi raèng:
"Khoâng coù hoøa bình ñích thöïc neáu khoâng coù coâng lyù xaõ hoäi, vaø khoâng coù coâng lyù neáu khoâng coù söï thöøa nhaän phaåm giaù vaø quyeàn lôïi cuûa moãi ngöôøi, nhaát laø nhöõng ngöôøi bò gaït ra beân leà xaõ hoäi" (x. FT, soá 164-168).
Vì vaäy, söù ñieäp cuûa Rerum Novarum khoâng phaûi laø kyù öùc cuûa quaù khöù, maø laø lôøi môøi goïi hieän taïi.
b. Nhöõng haønh ñoäng caàn thieát hoâm nay
Tinh thaàn cuûa Rerum Novarum thuùc ñaåy töøng caù nhaân, coäng ñoaøn vaø toå chöùc xaõ hoäi phaûi can ñaûm böôùc vaøo thöïc teá vôùi nieàm tin vaø haønh ñoäng cuï theå. Moät soá ñònh höôùng haønh ñoäng coù theå ñöôïc ruùt ra nhö sau:
Ñoái vôùi ngöôøi lao ñoäng: Haõy naâng cao yù thöùc veà phaåm giaù vaø quyeàn lôïi cuûa mình, khoâng chæ giôùi haïn ôû tieàn löông, maø coøn ôû ñieàu kieän soáng xöùng ñaùng. Tham gia coâng ñoaøn, hoïc hoûi giaùo huaán xaõ hoäi, vaø ñoùng goùp vaøo vieäc hình thaønh moät vaên hoùa lao ñoäng coâng baèng.
Ñoái vôùi giôùi chuû doanh nghieäp (Coâng giaùo): Khoâng xem nhaân vieân nhö coâng cuï, maø nhö nhöõng coäng taùc vieân ñoàng traùch nhieäm. Höôùng ñeán moâ hình kinh teá "kieàng ba chaân": lôïi nhuaän - con ngöôøi - moâi tröôøng. Ñaàu tö coù ñaïo ñöùc vaø taïo ñieàu kieän phaùt trieån con ngöôøi laø caùch soáng ôn goïi ngöôøi laõnh ñaïo doanh nghieäp Kitoâ giaùo.
Ñoái vôùi caùc chính phuû vaø nhaø laøm luaät: Thieát laäp luaät phaùp baûo veä ngöôøi yeáu theá, ñaëc bieät trong caùc lónh vöïc môùi nhö kyõ thuaät soá, trí tueä nhaân taïo, vaø bieán ñoåi khí haäu. Taùi caáu truùc heä thoáng thueá vaø phuùc lôïi theo nguyeân lyù coâng ích, baûo ñaûm moïi ngöôøi coù cô hoäi thöïc söï ñeå soáng xöùng ñaùng.
Ñoái vôùi Giaùo hoäi vaø caùc coäng ñoaøn Kitoâ höõu: Khoâng chæ giaûng daïy veà baùc aùi, maø caàn laøm göông qua caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi cuï theå: tröôøng hoïc, beänh vieän, hôïp taùc xaõ, quyõ hoã trôï lao ñoäng, nhoùm tín duïng vi moâ, v.v. Ñöa giaùo huaán xaõ hoäi vaøo giaùo lyù, giaûng leã, muïc vuï giôùi treû vaø ñaøo taïo linh muïc, ñeå moãi Kitoâ höõu hieåu raèng tin vaøo Chuùa cuõng laø tin vaøo phaåm giaù con ngöôøi.
Taïm keát
Thoâng ñieäp Rerum Novarum ñaõ vöôït ra khoûi phaïm vi moät vaên kieän thaàn hoïc ñeå trôû thaønh ngoïn ñuoác soi ñöôøng cho haønh trình nhaân loaïi tìm kieám moät xaõ hoäi coâng baèng, nhaân baûn vaø lieân ñôùi. Söùc soáng cuûa thoâng ñieäp khoâng ñeán töø söï saéc saûo lyù luaän, maø töø vieäc ñaët Tin Möøng cuûa Chuùa Gieâsu laøm neàn taûng cho moïi toå chöùc xaõ hoäi.
Chính vì vaäy, ngaøy nay, khi xaõ hoäi ñang quay cuoàng trong côn khuûng hoaûng nieàm tin, baát coâng vaø voâ caûm, tieáng noùi cuûa Rerum Novarum vaãn vang voïng nhö moät lôøi môøi goïi tha thieát: "Haõy ñeå tình yeâu Kitoâ giaùo, thay vì haän thuø, ñònh hình moái quan heä giöõa caùc giai caáp; haõy ñeå coâng lyù vaø baùc aùi môû ñöôøng cho hoøa bình vaø töông lai."[9]
Laéng nghe thoâng ñieäp naøy, nhaân loaïi seõ tìm laïi ñöôïc hy voïng - khoâng chæ cho ngöôøi ngheøo, maø cho chính töông lai chung cuûa toaøn theá giôùi.
Lm. Giuse Phaïm Ñình Ngoïc, S.J.
- - - - - - - - - - - - - - - - - -
[1] Toâi döïa vaøo baûn vaên Tieáng Anh ñeå phaân tích Thoâng ñieäp naøy. (https://www.vatican.va/content/leo-xiii/en/encyclicals/documents/hf_l-xiii_enc_15051891_rerum-novarum.html)
[2] Rerum Novarum, soá 3
[3] Laudato Si' soá 139
[4] Fratelli Tutti soá 120
[5] Rerum Novarum, soá 20
[6] Töùc laø toaøn boä nhöõng ñieàu kieän cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi cho pheùp nhöõng taäp theå hay caùc phaàn töû rieâng reû coù theå ñaït tôùi söï hoaøn haûo cuûa mình moät caùch ñaày ñuû vaø deã daøng hôn.
[7] Centesimus Annus soá 1
[8] Mary Ann Glendon, The influence of Catholic social doctrine on human rights (https://www.pass.va/content/dam/casinapioiv/pass/pdf-volumi/acta/acta_15/acta15-glendon.pdf)
[9] X. Rerum Novarum, soá 25, 63