Caâu hoûi thaàm laëng trong cuoäc chaïy ñua vuõ trang AI:
AI duøng ñeå laøm gì?
Caâu hoûi thaàm laëng trong cuoäc chaïy ñua vuõ trang AI: AI duøng ñeå laøm gì?
Tieán só Steven Umbrello
(WHÑ 30-05-2025) - Caâu hoûi thaàm laëng naøy - taïi sao chuùng ta phaùt trieån AI, vaø ñeå phuïc vuï cho ñieàu gì? - coù theå chính laø yeáu toá quyeát ñònh lieäu AI seõ trôû thaønh coâng cuï thoáng trò hay laø phöông tieän naâng cao phaåm giaù con ngöôøi.
Moät cuoäc chaïy ñua vuõ trang môùi trong lónh vöïc trí tueä nhaân taïo
Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, caùc quoác gia ñaõ ñoå nguoàn löïc khoång loà vaøo trí tueä nhaân taïo (AI) nhö theå ñang tham gia vaøo moät cuoäc chaïy ñua vuõ trang môùi. Caùc nhaø laõnh ñaïo xem AI laø moät coâng ngheä chieán löôïc, coù theå mang laïi quyeàn löïc toaøn caàu cho nhöõng ai laøm chuû ñöôïc noù.
Cuoäc chaïy ñua naøy khoâng chæ giôùi haïn trong caùc trung taâm coâng ngheä truyeàn thoáng. Caùc chieán löôïc gia quaân söï noùi veà moät cuoäc chaïy ñua vuõ trang AI, lo ngaïi raèng vuõ khí ñöôïc AI hoã trôï coù theå laøm thay ñoåi caùn caân quyeàn löïc. Caùc nhaø hoaïch ñònh kinh teá xem AI laø "neàn taûng cuûa neàn kinh teá ñoåi môùi" vaø laø nguoàn taïo ra cuûa caûi vaø an ninh. Treân toaøn caàu, AI ñaõ trôû thaønh moät quaân côø trong vaùn côø ñòa chính trò. Tuy nhieân, giöõa nhöõng tieáng hoâ haøo phaûi daãn ñaàu trong lónh vöïc AI baèng moïi giaù, moät caâu hoûi then choát thöôøng bò boû qua: AI roát cuoäc laø ñeå laøm gì? Trong cuoäc chaïy ñua nhaèm vöôït leân tröôùc caùc ñoái thuû, ngöôøi ta ngaïc nhieân khi thaáy coâng chuùng raát ít khi suy tö moät caùch nghieâm tuùc veà muïc ñích thöïc söï cuûa caùc coâng ngheä naøy ngay töø ñaàu. Caâu hoûi thaàm laëng naøy - taïi sao chuùng ta phaùt trieån AI, vaø ñeå phuïc vuï cho ñieàu gì - coù theå chính laø yeáu toá quyeát ñònh lieäu AI seõ trôû thaønh coâng cuï thoáng trò hay laø phöông tieän naâng cao phaåm giaù con ngöôøi.
Öu tieân muïc ñích hôn tieán boä
Vieäc boû queân muïc ñích trong cuoäc ñua AI khoâng phaûi laø hieän töôïng môùi. Caùch ñaây hôn moät thaäp nieân, Ñöùc Giaùo hoaøng Beâneâñictoâ XVI ñaõ caûnh baùo raèng khi xaõ hoäi chæ chaêm chaêm vaøo caùch phaùt trieån coâng ngheä maø boû qua lyù do taïi sao, thì coâng ngheä coù theå bò xem nhö laø töï thaân chính ñaùng, thaäm chí trôû thaønh moät daïng yù thöùc heä. Ngaøi caûnh baùo raèng tieán boä coâng ngheä, neáu taùch rôøi khoûi vieäc tra vaán saâu xa veà yù nghóa vaø caùc giaù trò, thì seõ deã trôû neân mô hoà hoaëc nguy haïi. Ngaøi töøng nhaän ñònh: "Phaùt trieån coâng ngheä coù theå daãn ñeán aûo töôûng raèng coâng ngheä laø töï ñuû, neáu ngöôøi ta quaù chuù taâm ñeán 'laøm theá naøo'... maø khoâng quan taâm ñuû ñeán voâ soá caâu hoûi 'taïi sao' naèm ôû neàn taûng moïi hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi". Theo Ñöùc Beâneâñictoâ XVI, heä quaû laø chuùng ta coù theå "uûy thaùc toaøn boä tieán trình phaùt trieån cho coâng ngheä", vaø bò cuoán troâi maø khoâng coù ñònh höôùng mang tính luaân lyù. Noùi caùch khaùc, neáu chuùng ta cöù lao veà phía tröôùc maø khoâng hoûi raèng nhöõng ñieàu thieän haûo toái haäu maø caùc saùng taïo cuûa mình phuïc vuï laø gì, thì chuùng ta coù nguy cô taïo ra nhöõng coâng cuï ñaày quyeàn naêng nhöng thieáu ñi chieác la baøn ñeå höôùng daãn caùch söû duïng chuùng.
Nhaän ñònh saâu saéc naøy phaûn aùnh tröïc tieáp boái caûnh AI hieän nay. Phaàn lôùn söï chuù yù hieän taäp trung vaøo caùc thuaät toaùn nhanh hôn, döõ lieäu lôùn hôn, vaø noã löïc vöôït maët ñoái thuû trong böôùc ñoät phaù keá tieáp. Nhöng taát caû nhöõng ñieàu ñoù laø ñeå laøm gì? Truyeàn thoáng xaõ hoäi Coâng giaùo nhaán maïnh raèng moïi noã löïc cuûa con ngöôøi, bao goàm caû coâng ngheä, ñeàu phaûi höôùng ñeán thieän ích chung vaø phaåm giaù con ngöôøi. Giaùo hoäi daïy raèng tieán boä khoâng theå ñöôïc xem laø tieán boä ñích thöïc neáu noù laøm gia taêng baát bình ñaúng hoaëc laøm suy yeáu phuùc lôïi cuûa con ngöôøi. Nhö Ñöùc Giaùo hoaøng Phanxicoâ töøng noùi: "Nhöõng phaùt trieån coâng ngheä khoâng daãn ñeán vieäc caûi thieän chaát löôïng cuoäc soáng cho toaøn theå nhaân loaïi... thì khoâng bao giôø coù theå ñöôïc xem laø tieán boä thöïc söï". Nguyeân taéc naøy laøm noåi baät moät caùch roõ neùt caâu hoûi thaàm laëng trong cuoäc chaïy ñua vuõ trang AI: Chuùng ta ñang phaùt trieån AI chæ ñeå giaønh chieán thaéng vaø kieåm soaùt, hay ñeå thöïc söï caûi thieän ñieàu kieän soáng cuûa con ngöôøi?
Ngay caû moät soá nhaø hoaïch ñònh chính saùch cuõng baét ñaàu traên trôû veà vaán ñeà naøy. Cô quan Coá vaán Caáp cao cuûa Lieân Hieäp Quoác veà AI ñaõ caûnh baùo raèng moät soá ít coâng ty vaø quoác gia coù theå aùp ñaët AI leân theá giôùi "maø ngöôøi daân khoâng coù tieáng noùi trong caùch coâng ngheä aáy ñöôïc söû duïng", tröø khi heä thoáng quaûn trò theo kòp toác ñoä phaùt trieån. Caùc cuoäc thaûo luaän quoác teá ngaøy caøng ghi nhaän raèng nhöõng lôïi ích vaø ruûi ro cuûa AI phaûi ñöôïc chia seû vaø quaûn lyù phuø hôïp vôùi nhaân quyeàn vaø caùc giaù trò nhaân vaên. Tuy nhieân, trong dieãn ñaøn toaøn caàu, nhöõng caâu traû lôøi cuï theå cho caâu hoûi veà muïc ñích cuûa AI vaãn coøn môø nhaït. Bernard Lonergan, moät trieát gia Doøng Teân theá kyû XX, haún seõ nhìn thaáy ôû ñaây nhu caàu caàn coù söï hoaùn caûi - khoâng chæ ôû trí tueä, maø coøn ôû ñaïo ñöùc vaø taâm linh. Lonergan nhaán maïnh taàm quan troïng cuûa "khaùt voïng nhaän thöùc voâ haïn" ñöôïc ñònh höôùng bôûi söï khoân ngoan vaø tinh thaàn traùch nhieäm. Noùi moät caùch thöïc teá, ñieàu ñoù coù nghóa laø phaûi döøng laïi tröôùc côn soát ñoåi môùi ñeå ñaët ra nhöõng caâu hoûi neàn taûng veà yù nghóa vaø muïc ñích. Nhö Lonergan keâu goïi, chuùng ta caàn khoâng chæ thoâng minh trong vieäc phaùt trieån coâng ngheä môùi, maø coøn phaûi hôïp lyù trong vieäc ñaùnh giaù giaù trò cuûa chuùng vaø coù traùch nhieäm trong caùch chuùng ta aùp duïng chuùng. Nhöõng nguyeân taéc sieâu vieät cuûa oâng - haõy chuù yù, haõy thoâng minh, haõy hôïp lyù, haõy coù traùch nhieäm, haõy yeâu thöông - gôïi môû raèng tieán boä ñích thöïc trong lónh vöïc AI seõ ñoøi hoûi söï suy tö caån troïng veà ñieàu maø chuùng ta thöïc söï muoán ñaït ñöôïc cho nhaân loaïi.
Nhöõng goùc nhìn töø Vatican
Trong khi caùc sieâu cöôøng coâng ngheä tranh giaønh quyeàn thoáng trò AI, moät tieáng noùi töôûng nhö khoâng ngôø tôùi ñaõ can thieäp ñeå taùi ñònh hình cuoäc ñoái thoaïi: Vatican. Vaøo cuoái naêm 2024, Vatican ñaõ ban haønh Höôùng daãn veà Trí tueä Nhaân taïo (Linee Guida in Materia di Intelligenza Artificiale) nhö moät daïng kim chæ nam ñaïo ñöùc cho thôøi ñaïi kyõ thuaät soá. Nhöõng höôùng daãn naøy, hieän ñang coù hieäu löïc, ñaët ra thaùch thöùc cho caû caùc toå chöùc theá tuïc laãn caùc toå chöùc toân giaùo phaûi ñaët ra caâu hoûi: "Laøm theá naøo ñeå chuùng ta ñaûm baûo raèng AI phuïc vuï con ngöôøi maø khoâng laøm toån haïi ñeán nhöõng giaù trò saâu xa nhaát cuûa chuùng ta?" Ñaây laø söï dieãn ñaït tröïc tieáp cho caâu hoûi thaàm laëng ñaõ ñöôïc neâu ra. Caâu traû lôøi cuûa Vatican baét nguoàn töø nhöõng nguyeân lyù beàn vöõng trong hoïc thuyeát xaõ hoäi Coâng giaùo. Caùc höôùng daãn ñöa ra moät taàm nhìn taùo baïo veà coâng ngheä nhö moät coâng cuï ñöôïc con ngöôøi cuøng saùng taïo vôùi Thieân Chuùa, nhaèm gìn giöõ phaåm giaù con ngöôøi, baûo veä thieän ích chung vaø chaêm soùc coâng trình taïo döïng. Nhöõng höôùng daãn naøy nhaéc nhôû chuùng ta raèng AI coù theå môû roäng naêng löïc cuûa con ngöôøi, nhöng khoâng bao giôø coù theå thay theá nhöõng phaåm chaát ñoäc nhaát voâ nhò nôi con ngöôøi nhö söï saùng taïo, tính töï chuû, hay traùch nhieäm luaân lyù. Toùm laïi, ñoåi môùi coâng ngheä phaûi luoân ñaët con ngöôøi laøm trung taâm.
Troïng taâm trong caùch tieáp caän cuûa Vatican laø xaùc tín raèng con ngöôøi phaûi luoân laø chuû theå cuûa coâng ngheä, chöù khoâng phaûi laø naïn nhaân, hay moät maét xích trong coã maùy cuûa noù. Moät nguyeân taéc then choát khaúng ñònh raèng ñoåi môùi coâng ngheä "khoâng theå vaø khoâng bao giôø ñöôïc vöôït qua hay thay theá con ngöôøi; traùi laïi, noù phaûi ôû trong vai troø phuïc vuï con ngöôøi, ñeå coâng ngheä hoã trôï vaø toân troïng phaåm giaù con ngöôøi". Söï nhaán maïnh vaøo AI vì con ngöôøi naøy phaûn aùnh moät nguyeân lyù coát loõi trong tö töôûng Coâng giaùo: con ngöôøi ñöôïc taïo döïng theo hình aûnh Thieân Chuùa vaø ñöôïc ban taëng moät phaåm giaù baát khaû xaâm phaïm. Baát kyø heä thoáng AI naøo, duø tieân tieán ñeán ñaâu, roát cuoäc vaãn laø saûn phaåm cuûa trí tueä con ngöôøi vaø phaûi luoân laø coâng cuï höôùng ñeán caùc muïc ñích nhaân baûn. Nhö taøi lieäu Antiqua et Nova cuûa Vatican vaøo thaùng 01/2025 ñaõ khaúng ñònh: "Gioáng nhö baát kyø saûn phaåm naøo cuûa trí saùng taïo con ngöôøi, AI cuõng coù theå ñöôïc höôùng ñeán nhöõng muïc ñích tích cöïc hoaëc tieâu cöïc". AI khoâng töï thaân laø toát hay xaáu; ñieàu quan troïng laø yù höôùng vaø muïc ñích ñònh höôùng cho vieäc thieát keá vaø söû duïng noù. Vaên kieän naøy hoaøn toaøn chính ñaùng khi keâu goïi raèng AI phaûi ñöôïc "höôùng ñeán vieäc phuïc vuï con ngöôøi vaø thieän ích chung". Ñieàu ñoù coù nghóa laø phaûi öu tieân nhöõng öùng duïng thuùc ñaåy söï phaùt trieån toaøn dieän cuûa con ngöôøi - trong giaùo duïc, y teá, lao ñoäng vaø chaêm soùc nhöõng ngöôøi deã bò toån thöông - ñoàng thôøi kieân quyeát choáng laïi nhöõng hình thöùc söû duïng laøm suy yeáu nhaân quyeàn hoaëc phaåm giaù con ngöôøi.
Ñieàu quan troïng laø caùc vaên kieän cuûa Vatican khoâng chæ döøng laïi ôû caùc nguyeân taéc ñaïo ñöùc, maø coøn gaén keát chuùng vôùi haønh ñoäng cuï theå. Ñöùc Giaùo hoaøng Phanxicoâ ñaõ nhieàu laàn keâu goïi moät "neàn chính trò laønh maïnh" coù khaû naêng ñònh höôùng AI phuïc vuï thieän ích chung vaø moät töông lai toát ñeïp hôn. Ñaùp laïi lôøi keâu goïi naøy, Baûn höôùng daãn veà AI cuûa Vatican tìm caùch caân baèng giöõa nhöõng cô hoäi phi thöôøng maø AI mang laïi vôùi vieäc toân troïng nhöõng giaù trò neàn taûng nhaèm "baûo veä töøng con ngöôøi". Taøi lieäu naøy coå vuõ söï hôïp taùc quoác teá vaø coâng baèng xaõ hoäi trong quaù trình phaùt trieån AI, nhaán maïnh raèng lôïi ích cuûa AI caàn ñöôïc phaân phoái moät caùch coâng baèng chöù khoâng bò taäp trung vaøo tay moät soá ít ngöôøi. Trong moät theá giôùi maø AI tieân tieán coù theå laøm traàm troïng theâm caùc baát bình ñaúng, Giaùo hoäi khaúng ñònh laäp tröôøng öu tieân cho ngöôøi ngheøo vaø nhöõng ngöôøi bò gaït ra beân leà: AI khoâng ñöôïc trôû thaønh moät hình thöùc phaân hoùa coâng ngheä môùi giöõa nhöõng ngöôøi coù vaø khoâng coù ñieàu kieän tieáp caän. Quan ñieåm naøy phuø hôïp vôùi giaùo huaán xaõ hoäi Coâng giaùo roäng lôùn hôn veà tình lieân ñôùi vaø ñònh höôùng phoå quaùt cuûa cuûa caûi - noùi caùch khaùc, raèng moïi thaønh quaû cuûa coâng trình saùng taïo (bao goàm caû saùng taïo kyõ thuaät soá ngaøy nay) ñeàu ñöôïc daønh cho lôïi ích cuûa toaøn theå nhaân loaïi, chöù khoâng chæ phuïc vuï cho nhoùm ngöôøi quyeàn löïc nhaát.
Thoáng trò hay thònh vöôïng?
Söï caêng thaúng xoay quanh muïc ñích cuûa AI coù theå ñöôïc nhìn nhö moät cuoäc ñoái ñaàu giöõa hai taàm nhìn. Moät taàm nhìn - hieän ñang chieám öu theá trong cuoäc caïnh tranh giöõa caùc cöôøng quoác - coi AI theo loái tö duy ñöôïc-maát tuyeät ñoái: moät coâng cuï ñeå giaønh laáy öu theá kinh teá vaø quaân söï, keå caû khi ñieàu ñoù ñoàng nghóa vôùi vieäc xaâm phaïm caùc vuøng xaùm veà ñaïo ñöùc. Thaät vaäy, taøi lieäu Antiqua et Nova ñaõ caûnh baùo veà vai troø cuûa AI trong chieán tranh, khi löu yù raèng caùc heä thoáng vuõ khí töï ñoäng coù theå ñaåy nhanh xung ñoät "vöôït khoûi taàm kieåm soaùt cuûa con ngöôøi", keùo theo nhöõng heä luïy thaûm khoác ñoái vôùi nhaân quyeàn. Chuùng ta ñaõ chöùng kieán nhöõng nguyeân maãu nhö vaäy ñöôïc söû duïng: AI coù theå ñieàu phoái daøn maùy bay khoâng ngöôøi laùi, tieán haønh caùc cuoäc taán coâng maïng, vaø taïo ra nhöõng chieán dòch tuyeân truyeàn giaû maïo baèng coâng ngheä deepfake. Neáu khoâng coù ranh giôùi mang tính ñaïo ñöùc, AI coù theå trôû thaønh coâng cuï kieåm soaùt vaø baïo löïc trong tay caùc nhaø nöôùc hay taäp ñoaøn nhaèm ñoái phoù vôùi ñoái thuû hoaëc chính ngöôøi daân. Ñieàu ñaùng löu yù laø ngay caû trong caùc dieãn ñaøn quoác teá, söï ñoàng thuaän veà caùc nguyeân taéc AI quaân söï vaãn raát khoù ñaït ñöôïc.
Ñoái laäp vôùi vieãn töôïng chaïy ñua thoáng trò laø taàm nhìn do caùc nhaø ñaïo ñöùc hoïc, laõnh ñaïo toân giaùo vaø lieân minh toaøn caàu ñang noåi leân mang teân "AI vì ñieàu thieän" coå vuõ. Quan ñieåm naøy cho raèng muïc ñích cao caû nhaát cuûa AI laø phuïc vuï söï phaùt trieån con ngöôøi vaø tieán boä ñích thöïc - moät tieán boä khoâng chæ ñöôïc ño löôøng baèng GDP hay quy moâ kho vuõ khí, maø baèng möùc ñoä an sinh vaø phaåm giaù con ngöôøi. Caùc nhaø tö töôûng Coâng giaùo thöôøng noùi ñeán söï phaùt trieån con ngöôøi toaøn dieän, nghóa laø moät söï phaùt trieån mang tính troïn veïn vaø nhaân baûn: taêng tröôûng kinh teá ñi ñoâi vôùi söï phaùt trieån tinh thaàn, xaõ hoäi vaø luaân lyù. Neáu AI ñöôïc phaùt trieån theo taàm nhìn toaøn dieän naøy, noù coù theå taïo ra nhöõng böôùc tieán lôùn trong giaùo duïc, chöõa beänh, giaûm coâng vieäc naëng nhoïc vaø goùp phaàn baûo veä haønh tinh. Thöïc teá, caùc heä thoáng AI ngaøy nay ñaõ hoã trôï baùc só trong vieäc chaån ñoaùn beänh vaø giuùp noâng daân toái öu hoùa naêng suaát muøa maøng. Tuy nhieân, nhöõng lôïi ích naøy chæ thöïc söï mang laïi giaù trò neáu ñöôïc ñònh höôùng bôûi moät neàn ñaïo ñöùc ñaët con ngöôøi leân treân. Nhö taøi lieäu Antiqua et Nova ghi nhaän, söï troãi daäy nhanh choùng cuûa AI ñaõ khieán nhieàu ngöôøi phaûi suy tö laïi veà yù nghóa cuûa vieäc laøm ngöôøi trong moät theá giôùi coù nhöõng coã maùy coù theå baét chöôùc moät soá khía caïnh cuûa trí thoâng minh. Theo quan ñieåm Coâng giaùo, laøm ngöôøi khoâng chæ laø khaû naêng giaûi quyeát vaán ñeà hay xöû lyù döõ lieäu; maø coøn laø naêng löïc lyù trí, choïn löïa luaân lyù, saùng taïo, yeâu thöông, vaø soáng trong hieäp thoâng vôùi tha nhaân. Vì vaäy, AI phaûi luoân laø phöông tieän ñeå naâng cao caùc naêng löïc nhaân linh naøy, chöù khoâng phaûi laø cöùu caùnh töï thaân hay laø söï thay theá cho traùch nhieäm con ngöôøi. Nhö lôøi Ñöùc Giaùo hoaøng Phanxicoâ, chuùng ta caàn moät "ñaïo ñöùc cuûa töï do, traùch nhieäm vaø tình huynh ñeä" ñeå ñònh höôùng coâng ngheä, sao cho noù thuùc ñaåy "söï phaùt trieån toaøn dieän con ngöôøi trong töông quan vôùi ngöôøi khaùc vaø vôùi toaøn theå coâng trình saùng taïo".
Taàm nhìn nhaân vaên naøy khoâng baùc boû AI hay nhöõng tieán boä kyõ thuaät ñaùng kinh ngaïc cuûa noù. Traùi laïi, vieãn töôïng naøy nhìn nhaän AI nhö moät moùn quaø töø thieân taøi con ngöôøi - moät moùn quaø maø neáu ñöôïc ñònh höôùng ñuùng ñaén, coù theå trôû thaønh moät phaàn cuûa "söï coäng taùc giöõa ngöôøi nam vaø ngöôøi nöõ vôùi Thieân Chuùa trong vieäc hoaøn thieän coâng trình saùng taïo höõu hình". Taïi ñaây, chuùng ta tìm thaáy ñieåm giao thoa giöõa thaàn hoïc vaø chuû nghóa nhaân vaên theá tuïc: caû hai ñeàu ñoàng thuaän raèng coâng ngheä phaûi goùp phaàn caûi thieän ñieàu kieän soáng cuûa con ngöôøi. Caâu hoûi thaàm laëng "AI ñeå laøm gì?" môøi goïi chuùng ta caân nhaéc caùc ñoåi môùi coâng ngheä theo tieâu chuaån naøy. Lieäu moät öùng duïng AI cuï theå coù toân troïng phaåm giaù con ngöôøi vaø thuùc ñaåy thieän ích chung chaêng? Lieäu AI coù naâng ñôõ nhöõng ngöôøi deã bò toån thöông vaø taêng cöôøng khaû naêng soáng trong tình lieân ñôùi vaø söï thaät khoâng? Neáu caâu traû lôøi laø coù, thì raát coù theå AI ñang phuïc vuï söï phaùt trieån ñích thöïc. Coøn neáu AI bò duøng ñeå khai thaùc, gaây chia reõ, hoaëc laøm suy giaûm nhaân phaåm, thì duø coù "taân tieán" ñeán ñaâu, AI vaãn khoâng vöôït qua ñöôïc thöôùc ño cuûa tieán boä ñích thöïc.
Nt. Anna Ngoïc Dieäp, OP
Doøng Ña Minh Thaùnh Taâm
Löôïc dòch töø: wordonfire.org (26/5/2025)