Nguoàn goác cuûa tri thöùc:
Trí tueä nhaân taïo vaø con ngöôøi
Nguoàn goác cuûa tri thöùc: Trí tueä nhaân taïo vaø con ngöôøi.
Tieán só Keùk Emerencia
(WHÑ 01-06-2025) - Cho ñeán nay ngoaøi xaõ hoäi, coù raát nhieàu baøi thuyeát trình lieân quan ñeán trí tueä nhaân taïo (AI). Trong khi ñoù, coù leõ Giaùo hoäi vaãn coøn ít baøi thuyeát trình veà AI. Neáu coù thì cuõng haïn heïp trong giôùi hoïc thuaät. Chaúng haïn baøi trình baøy döôùi ñaây laø moät ví duï. Khi laéng nghe baøi thuyeát trình cuûa chính giaùo sö cuûa mình, toâi thích thuù vôùi nhöõng trình baøy raát ñaëc saéc cuûa coâ. Tieán só thaàn hoïc (PhD) Keùk Emerencia hieän laø giaûng vieân cuûa tröôøng thaàn hoïc Sapientia taïi Budapest (Hungary). Baøi thuyeát trình sau ñaây ñöôïc coâ trình baøy trong khuoân khoå hoäi thaûo vôùi chuû ñeà: "Thaàn hoïc coù ích lôïi gì - Mire joù a teoloùgia?", dieãn ra taïi tröôøng S`apientia, ngaøy 20 thaùng 5 naêm 2025.
Xin cho pheùp toâi cuøng vôùi Chatgpt toùm taét trình baøy cuûa coâ ñeå ñoäc giaû deã hieåu hôn. Vì trình baøy baèng tieáng Hungary[1], neân quyù ñoäc giaû Vieät Nam khoù tieáp caän hôn laø baèng tieáng Anh. Do ñoù, nhö laø hoïc troø cuûa coâ, toâi xin ñöôïc toùm taét laïi nhö sau:
* * *
Trong moät theá giôùi ñang chuyeån mình maïnh meõ döôùi aûnh höôûng cuûa coâng ngheä, caâu hoûi veà nguoàn goác cuûa tri thöùc trôû neân ngaøy caøng caáp thieát. Trí tueä nhaân taïo (AI), töø choã chæ laø moät yù töôûng trong caùc tieåu thuyeát vaø phim vieãn töôûng, nay ñaõ trôû thaønh moät phaàn khoâng theå thieáu trong ñôøi soáng con ngöôøi. AI khoâng chæ xuaát hieän trong nhöõng öùng duïng quen thuoäc nhö trôï lyù aûo, phaàn meàm dòch thuaät hay ñònh vò GPS, maø coøn len loûi vaøo caùc lónh vöïc giaùo duïc, y teá, taøi chính vaø caû ñôøi soáng caù nhaân. Trong boái caûnh aáy, vieäc truy vaán ñaâu laø nguoàn goác ñích thöïc cuûa tri thöùc - AI hay con ngöôøi - khoâng chæ mang tính trieát hoïc, maø coøn laø moät vaán ñeà thaàn hoïc luaân lyù saâu xa.
Töø goùc ñoä trieát hoïc nhaäp moân, chuùng ta coù theå nhìn nhaän raèng trí tueä nhaân taïo laø keát quaû cuûa quaù trình phaùt trieån laâu daøi cuûa tö duy con ngöôøi. Töø thôøi Ada Lovelace[2] vaø Charles Babbage[3] ñeán John von Neumann[4] vaø Alan Turing[5], caùc nhaø khoa hoïc ñaõ daàn xaây döïng neàn moùng cho maùy tính hieän ñaïi vaø heä thoáng trí tueä nhaân taïo. Nhöõng coät moác nhö maùy tính Deep Blue ñaùnh baïi Kasparov naêm 1997, hay ChatGPT ra ñôøi naêm 2022, ñaùnh daáu böôùc chuyeån mình quan troïng trong khaû naêng xöû lyù ngoân ngöõ vaø tri thöùc cuûa maùy moùc. Söï keát hôïp giöõa döõ lieäu lôùn (big data) vaø hoïc saâu (deep learning) ñaõ taïo ra nhöõng heä thoáng coù khaû naêng traû lôøi nhanh choùng caùc caâu hoûi cuûa con ngöôøi, thaäm chí trong vaøi phaàn nghìn giaây.
AI ngaøy nay ñöôïc chia thaønh hai daïng: AI heïp (narrow AI), chuyeân xöû lyù moät nhieäm vuï cuï theå, vaø AI roäng (general AI), höôùng tôùi vieäc thöïc hieän toaøn boä caùc hoaït ñoäng trí tueä nhö con ngöôøi. Caùc öùng duïng cuûa AI xuaát hieän khaép nôi: töø xe töï laùi, heä thoáng nhaän dieän khuoân maët (sinh traéc hoïc), chænh söûa hình aûnh, cho ñeán nhöõng döï aùn thaønh phoá thoâng minh nhö "The Line" ôû AÛ Raäp Xeâ UÙt[6]. Chuùng ta ñang soáng giöõa moät xaõ hoäi coâng ngheä maø ôû ñoù, phaàn lôùn caùc haønh vi, löïa choïn vaø töông taùc cuûa con ngöôøi ñeàu ít nhieàu ñöôïc ñieàu chænh hoaëc gôïi yù bôûi maùy hoïc vaø thuaät toaùn.
Tuy nhieân, chính töø söï lan toûa maïnh meõ cuûa AI, nhöõng caâu hoûi veà baûn chaát, giôùi haïn vaø nguy cô cuûa noù baét ñaàu xuaát hieän. Trí tueä nhaân taïo coù theå xöû lyù haøng trieäu döõ kieän trong vaøi giaây, nhöng noù coù thöïc söï hieåu khoâng? Noù coù saùng taïo ñöôïc khoâng? Vaø quan troïng hôn caû: noù coù traùch nhieäm ñaïo ñöùc khoâng?
Caâu traû lôøi, töø goùc ñoä thaàn hoïc luaân lyù, laø khoâng! AI coù theå baét chöôùc hình thöùc beân ngoaøi cuûa tri thöùc - thoâng tin, döõ lieäu, phaûn hoài - nhöng noù khoâng coù nhaân tính (Humanness). Dó nhieân AI cuõng khoâng coù linh hoàn. Toùm laïi, AI tuyeät ñoái khoâng phaûi laø con ngöôøi nhö chuùng ta. Noù khoâng caûm xuùc, khoâng coù khaû naêng phaûn tænh, khoâng coù töï do noäi taâm hay khaû naêng phaân ñònh thieän aùc. AI khoâng yeâu thöông, khoâng hy sinh, khoâng gaén boù. Vì AI khoâng coù linh hoàn vaø thaân xaùc neân khoâng coù chuû theå ñaïo ñöùc. Do ñoù, AI khoâng theå laø nguoàn goác cuûa tri thöùc toaøn dieän, bôûi vì tri thöùc thöïc söï ñoøi hoûi moät con ngöôøi coù khaû naêng yeâu vaø chòu traùch nhieäm.
Chuùng ta caàn nhaán maïnh raèng, söï hieåu bieát khoâng ñôn thuaàn laø thao taùc xöû lyù thoâng tin. Kieán thöùc, theo nghóa ñaày ñuû nhaát, phaûi bao goàm khaû naêng ñaùnh giaù, phaân ñònh, vaø soáng coù traùch nhieäm. Tri thöùc laø söï keát hôïp giöõa lyù trí, yù chí vaø löông taâm. Vì theá, neáu AI khoâng coù khaû naêng soáng coù traùch nhieäm - moät traùch nhieäm ñaïo ñöùc - thì noù khoâng theå laø chuû theå thöïc söï cuûa tri thöùc. Tri thöùc khoâng theå phaùt trieån neáu thieáu neàn taûng nhaân baûn.
Thaàn hoïc Coâng giaùo, ñaëc bieät qua thoâng ñieäp Baùc aùi trong Chaân Lyù - Caritas in Veritate cuûa Ñöùc Beâneâñictoâ XVI, ñaõ nhaán maïnh raèng söï phaùt trieån coâng ngheä chæ thöïc söï coù giaù trò khi phuïc vuï con ngöôøi vaø ñöôïc ñaët trong moät khung luaân lyù[7]. Phaùt trieån kyõ thuaät khoâng phaûi laø cöùu caùnh, maø chæ laø phöông tieän. Neáu khoâng ñöôïc höôùng daãn bôûi ñaïo ñöùc, AI coù theå trôû thaønh coâng cuï gaây baát coâng, baát bình ñaúng vaø voâ nhaân ñaïo. Coâng ngheä, neáu khoâng ñöôïc ñieàu chænh baèng caùc giaù trò nhaân vaên vaø luaân lyù, coù theå laøm bieán daïng chính baûn chaát con ngöôøi. (Toâi hoaøn toaøn ñoàng yù vôùi giaùo sö veà ñieåm naøy. Vaø ñoâi khi toâi nhaän thaáy raát nhieàu nhaø taïo ra hoaëc duøng AI raát khoù chòu khi phaûi nhaéc ñeán vaán ñeà luaân lyù naøy trong vieäc phaùt trieån AI. Tuy nhieân, ñaây laø ñieàu Giaùo hoäi luoân maïnh meõ caát leân tieáng noùi ñeå höôùng AI coù theå thöïc hieän ñuùng chöùc naêng cuûa mình: phuïc vuï lôïi ích chung cuûa con ngöôøi.)
Trôû laïi baøi thuyeát trình, tieán só Keùk noùi AI vaø luaän lyù ñaëc bieät theå hieän trong lónh vöïc giaùo duïc. Khi AI coù theå vieát baøi, giaûi toaùn, vaø thaäm chí bieân soaïn luaän vaên, thì caâu hoûi veà ñaïo vaên, traùch nhieäm caù nhaân vaø söï thaät hoïc thuaät trôû neân nghieâm troïng hôn bao giôø heát. Caùc cô sôû giaùo duïc khoâng theå tieáp tuïc ñaùnh giaù tri thöùc qua saûn phaåm cuoái cuøng (baøi vieát), maø phaûi xaây döïng laïi chöông trình, keát hôïp ñaùnh giaù tö duy phaûn bieän, phaûn aùnh caù nhaân vaø vaán ñaùp. Khoâng phaûi ñeå loaïi tröø AI, maø ñeå söû duïng AI nhö moät coâng cuï, chöù khoâng phaûi nhö ngöôøi thay theá. Giaùo duïc khoâng chæ laø truyeàn ñaït thoâng tin, maø laø hình thaønh nhaân caùch vaø phaåm chaát con ngöôøi. Ñeå ñaït ñöôïc ñieàu naøy, tieán só Keùk gom laïi trong boán chöõ C:
- Creativity - Saùng taïo
- Cooperation - Hôïp taùc
- Communication - Giao tieáp
- Critical thinking - Tö duy phaûn bieän
Tôùi ñaây, toâi xin trích toaøn vaên lôøi cuûa tieán só Keùk:
Traùch nhieäm taùc giaû vaø minh baïch hoïc thuaät
Toâi muoán nhaán maïnh veà traùch nhieäm taùc giaû, ñaëc bieät laø nghóa vuï ghi roõ nguoàn söû duïng.
Neáu sinh vieân söû duïng AI ñeå chuaån bò luaän vaên hay baát kyø baøi vieát naøo, thì phaûi coù chuù thích roõ raøng, ví duï baèng ngoaëc ñôn hoaëc ghi chuù. Trong caùc buoåi hoïc, hoïc vieân thöôøng khoâng ñeà caäp ñeán vieäc duøng ChatGPT, nhöng khi noäp baøi vieát, ñaây laïi laø vaán ñeà raát lôùn: laøm sao bieát ñöôïc baøi ñoù laø do ngöôøi vieát hay do maùy?
Caâu hoûi naèm ôû traùch nhieäm ñaïo ñöùc vaø phaùp lyù cuûa taùc giaû. Chuùng ta bieát raèng theo luaät baûn quyeàn, AI khoâng theå ñöôïc coi laø "taùc giaû", vì noù khoâng coù nhaân caùch phaùp lyù.
Caùc cô sôû giaùo duïc caàn:
- Xaây döïng laïi chöông trình hoïc,
- Thieát keá laïi hình thöùc ñaùnh giaù sao cho phuø hôïp vôùi boái caûnh môùi.
- Beân caïnh ñoù, caàn coù phaàn thi vaán ñaùp ñeå kieåm tra xem ngöôøi hoïc coù thöïc söï hieåu noäi dung trong baøi vieát khoâng, hay laø chæ ñôn thuaàn ñeå AI vieát hoä.
Tieán só tieáp tuïc ñeà caäp ñeán vaên kieän Antiqua et Nova (2025) cuûa Giaùo hoäi voán ñaõ caûnh baùo raèng töø "trí tueä" trong "trí tueä nhaân taïo" laø moät caùch dieãn ñaït deã gaây hieåu nhaàm. AI khoâng sôû höõu trí tueä theo nghóa con ngöôøi: noù khoâng coù khaû naêng töï suy nghó, töï löïa choïn vaø chòu traùch nhieäm. Noù chæ laø moät heä thoáng kyõ thuaät baét chöôùc haønh vi tö duy. (Toâi tin chuùng ta ñeàu bieát ñieàu naøy, nhöng yù thöùc saâu saéc veà ñieàu naøy laïi laø chuyeän khaùc). Chính vì theá, vieäc thaàn thaùnh hoùa AI hay ñaët nieàm tin muø quaùng vaøo khaû naêng voâ haïn cuûa noù coù theå daãn tôùi nhöõng ngoä nhaän nguy hieåm veà baûn chaát con ngöôøi.
Trong khi ñoù, Lôøi keâu goïi Roma (Rome Call for AI Ethics)[8] naêm 2020 ñaõ ñöa ra saùu nguyeân taéc neàn taûng nhaèm xaây döïng moät khuoân khoå ñaïo ñöùc cho AI: minh baïch, bao dung, traùch nhieäm, coâng baèng, an toaøn vaø baûo veä quyeàn rieâng tö. Ñaây khoâng chæ laø tieâu chuaån kyõ thuaät, maø laø tieâu chuaån ñaïo ñöùc - nhaém ñeán vieäc baûo veä phaåm giaù con ngöôøi trong theá giôùi kyõ thuaät soá. Caùc toå chöùc nhö Microsoft, IBM, FAO vaø Hoïc vieän Giaùo hoaøng veà Söï soáng ñaõ cuøng tham gia saùng kieán naøy nhö moät noã löïc lieân ngaønh vaø lieân toân höôùng ñeán moät töông lai nhaân baûn hôn cho AI.
Thaàn hoïc coù theå ñoùng goùp gì cho cuoäc thaûo luaän treân?
Thaàn hoïc khoâng cung caáp thuaät toaùn, nhöng cung caáp ñònh höôùng. Thaàn hoïc laø khoa hoïc veà Thieân Chuùa, nhöng ñoàng thôøi cuõng laø khoa hoïc veà con ngöôøi trong töông quan vôùi Thieân Chuùa. (Giaùo sö cuõng trích daãn laïi quan ñieåm cuûa Ñöùc Hoàng y Kasper veà neàn thaàn hoïc quyø goái)[9]. Töø ñoù, thaàn hoïc môøi goïi chuùng ta suy nghó khoâng chæ veà hieäu quaû, maø coøn veà yù nghóa. Ñaây laø ñieåm raát khaùc bieät. Thöïc vaäy, thaàn hoïc khoâng chæ noùi veà tieán boä, maø coøn trình baøy veà muïc ñích cuoái cuøng cuûa söï phaùt trieån. Thaàn hoïc nhaéc chuùng ta raèng con ngöôøi khoâng chæ laø ngöôøi tieâu duøng coâng ngheä, maø laø ngöôøi kieán taïo vaên hoùa vaø xaõ hoäi. Tri thöùc, vì theá, khoâng chæ laø döõ lieäu, maø laø moái quan heä soáng ñoäng vôùi chaân lyù - laø Ñaáng Haèng Höõu.
Cuoái cuøng, caâu hoûi khoâng chæ laø: "AI coù theå laøm gì?", maø laø: "Con ngöôøi muoán trôû thaønh ai trong theá giôùi coù AI?". Ñaây laø luùc thaàn hoïc leân tieáng, khoâng phaûi ñeå ñoái khaùng coâng ngheä, maø ñeå ñaët laïi caâu hoûi caên baûn: ñaâu laø giaù trò vónh haèng? Ñaâu laø chaân lyù? Vaø ai laø nguoàn cuûa moïi tri thöùc? Chuùng ta caàn ñònh vò laïi vai troø cuûa con ngöôøi nhö ngöôøi quaûn lyù, ngöôøi coäng taùc vôùi Thieân Chuùa trong coâng trình saùng taïo, chöù khoâng phaûi nhö ngöôøi phuï thuoäc thuï ñoäng vaøo maùy moùc.
Thaàn hoïc - neáu thöïc haønh ñuùng - khoâng laøm lu môø lyù trí, maø soi saùng lyù trí. Nhö lôøi Thaùnh Giaùo hoaøng Gioan Phaoloâ II noùi: "Ñöùc tin vaø lyù trí laø hai caùnh cuûa moät con chim, ñöa con ngöôøi ñeán vôùi chaân lyù."[10] Chæ khi keát hôïp lyù trí vôùi ñöùc tin, con ngöôøi môùi coù theå vöôït qua söï quyeán ruõ cuûa tieän nghi kyõ thuaät ñeå soáng moät cuoäc ñôøi coù chieàu saâu, coù muïc tieâu vaø coù traùch nhieäm.
AI coù theå giuùp chuùng ta tính toaùn, döï ñoaùn vaø hoïc hoûi. Nhöng chæ con ngöôøi - vôùi traùi tim, löông taâm vaø khaùt voïng sieâu vieät - môùi coù theå yeâu thöông, saùng taïo, tha thöù vaø hy sinh. Chæ con ngöôøi môùi coù theå chòu traùch nhieäm tröôùc Thieân Chuùa vaø tröôùc ñoàng loaïi. Do ñoù, tri thöùc ñích thöïc khoâng ñeán töø AI, maø ñeán töø chính söï hôïp nhaát giöõa lyù trí vaø ñöùc tin nôi con ngöôøi - nôi maø söï thaät, thieän haûo vaø veû ñeïp gaëp gôõ nhau trong tình yeâu.
Tieán só keát luaän baøi thuyeát trình: "Baïn coù theå raát thoâng minh, raát taøi naêng, coù kieán thöùc saâu roäng. Nhöng neáu baïn khoâng coù loøng khieâm toán, neáu khoâng coù ñöùc tin saâu saéc, neáu khoâng duy trì moái lieân heä thöôøng xuyeân vôùi Thieân Chuùa, thì moïi kieán thöùc thaàn hoïc seõ chæ laø lyù thuyeát khoâ khan." Nhö vaäy, AI coù vò trí trong giaùo duïc, nhöng khoâng neân ñöôïc duøng vôùi laïc quan voâ ñoä, cuõng khoâng neân bò loaïi tröø vì sôï haõi. Töø khoùa caàn nhôù laø: "ÖÙng duïng coù ñaïo ñöùc".
Taùc giaû: Tieán só thaàn hoïc Keùk Emerencia
Toùm taét noäi dung: Lm. Giuse Phaïm Ñình Ngoïc SJ
- - - - - - - - - - - - - - - - - -
[1] https://www.youtube.com/watch?v=cxott3Y21QU&t=596s
[2] Ada Lovelace (teân ñaày ñuû: Augusta Ada King-Noel, Countess of Lovelace, sinh ngaøy 10 thaùng 12 naêm 1815 - maát ngaøy 27 thaùng 11 naêm 1852) laø moät nhaø toaùn hoïc vaø nhaø vaên ngöôøi Anh, ñöôïc coi laø laäp trình vieân maùy tính ñaàu tieân treân theá giôùi.
[3] Charles Babbage (1791-1871) laø moät nhaø toaùn hoïc, trieát gia, nhaø phaùt minh vaø kyõ sö cô khí ngöôøi Anh. OÂng ñöôïc bieát ñeán roäng raõi vôùi danh hieäu "Cha ñeû cuûa maùy tính" vì nhöõng thieát keá tieân phong cuûa oâng ñoái vôùi maùy tính cô hoïc - neàn taûng cuûa maùy tính hieän ñaïi ngaøy nay.
[4] John von Neumann (1903-1957) laø moät trong nhöõng nhaø khoa hoïc vó ñaïi vaø toaøn dieän nhaát theá kyû 20. OÂng laø moät nhaø toaùn hoïc, vaät lyù hoïc, nhaø logic hoïc, kyõ sö, vaø laø moät trong nhöõng ngöôøi ñaët neàn moùng cho khoa hoïc maùy tính hieän ñaïi. OÂng sinh ra ôû Hungary vaø sau ñoù di cö sang Hoa Kyø, nôi oâng coù nhöõng ñoùng goùp quan troïng trong nhieàu lónh vöïc khoa hoïc vaø coâng ngheä.
[5] Alan Turing (1912-1954) laø moät nhaø toaùn hoïc, nhaø logic hoïc, nhaø maät maõ hoïc vaø laø cha ñeû cuûa ngaønh khoa hoïc maùy tính hieän ñaïi. OÂng laø ngöôøi ñaõ ñaët neàn moùng cho lyù thuyeát tính toaùn vaø laäp trình, ñoàng thôøi ñoùng vai troø then choát trong vieäc giaûi maõ maät maõ Enigma cuûa Ñöùc Quoác xaõ trong Theá chieán II - moät ñoùng goùp ñöôïc cho laø ñaõ ruùt ngaén chieán tranh ít nhaát hai naêm vaø cöùu soáng haøng trieäu ngöôøi.
[6] https://vi.wikipedia.org/wiki/The_Line,_%E1%BA%A2_R%E1%BA%ADp_X%C3%AA_%C3%9At
[7] Nguyeân vaên: "Theá nhöng töï do cuûa con ngöôøi chæ laø töï do ñích thöïc khi noù ñaùp öùng söï cuoán huùt cuûa kyõ thuaät baèng nhöõng quyeát ñònh voán laø hoa traùi cuûa traùch nhieäm luaân lyù." (Caritas in Veritate soá 69)
[8] https://www.vatican.va
[9] https://tgpsaigon.net
[10] Nguyeân vaên: "Ñöùc tin vaø lyù trí gioáng nhö hai caùnh cuûa cuøng moät con chim, nhôø ñoù tinh thaàn con ngöôøi bay vuùt leân ñeå chieâm ngaém chaân lyù; vaø Thieân Chuùa ñaõ ñaët vaøo trong traùi tim con ngöôøi moät khao khaùt ñöôïc bieát chaân lyù - noùi caùch khaùc, laø ñöôïc bieát chính Ngaøi - ñeå nhôø nhaän bieát vaø yeâu meán Thieân Chuùa, con ngöôøi nam nöõ cuõng coù theå ñaït tôùi söï thaät troïn veïn veà chính mình." (Thoâng ñieäp Fides et Ratio caâu giôùi thieäu).