Lòch söû vaø yù nghóa
cuûa vieäc toân kính aûnh töôïng
Lòch söû vaø yù nghóa cuûa vieäc toân kính aûnh töôïng.
An Bình, C.Ss.R.
(WHÑ 07-04-2025) - Taïi sao ban ñaàu khoâng ñöôïc pheùp nhöng daàn daø aûnh töôïng laïi ñöôïc söû duïng coâng khai, thaäm chí noù laïi trôû thaønh moät phaàn khoâng theå thieáu trong ñôøi soáng ñaïo cuûa ngöôøi Ki-toâ höõu? Ñaâu laø muïc ñích vaø yù nghóa ñích thöïc trong vieäc toân kính aûnh töôïng? Taát caû nhöõng thaéc maéc naøy phaàn naøo ñöôïc giaûi ñaùp trong baøi vieát sau ñaây.
Neáu ñoïc toaøn boä Thaùnh kinh, chuùng ta seõ nhaän ra raèng caû Cöïu öôùc laãn Taân öôùc, khoâng coù choã naøo noùi ñeán vieäc toân kính aûnh töôïng. Thaäm chí, trong Cöïu öôùc, leà luaät coøn caám taïc veõ aûnh töôïng. Ñieàu ñoù cho thaáy, ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu truyeàn thoáng cuûa Hoäi thaùnh chöa cho pheùp söû duïng aûnh töôïng. Lyù do taïi sao khoâng ñöôïc pheùp söû duïng aûnh töôïng? Taïi sao ban ñaàu khoâng ñöôïc pheùp nhöng daàn daø aûnh töôïng laïi ñöôïc söû duïng coâng khai, thaäm chí noù laïi trôû thaønh moät phaàn khoâng theå thieáu trong ñôøi soáng ñaïo cuûa ngöôøi Ki-toâ höõu? Ñaâu laø muïc ñích vaø yù nghóa ñích thöïc trong vieäc toân kính aûnh töôïng? Taát caû nhöõng thaéc maéc naøy phaàn naøo ñöôïc giaûi ñaùp trong baøi vieát sau ñaây.
1. Thaùnh kinh noùi gì veà aûnh töôïng?
1.1. Cöïu öôùc
Caám taïc veõ aûnh töôïng
Ngöôøi Do-thaùi tin vaøo moät vò Thieân Chuùa duy nhaát. Ngaøi laø Ñaáng voâ hình, khoâng ai coù theå nhìn thaáy Thieân Chuùa. Thaäm chí, neáu ai nhìn thaáy Thieân Chuùa thì coù nguy cô phaûi cheát. Do ñoù, trong caùc baûn vaên Cöïu öôùc nhieàu laàn chuùng ta gaëp thaáy luaät caám taïc veõ aûnh töôïng Thieân Chuùa: "Ngöôi khoâng ñöôïc coù thaàn naøo khaùc ñoái nghòch vôùi Ta. Ngöôi khoâng ñöôïc taïc töôïng, veõ hình baát cöù vaät gì ôû treân trôøi cao, cuõng nhö döôùi ñaát thaáp, hoaëc ôû trong nöôùc phía döôùi maët ñaát, ñeå maø thôø. Ngöôi khoâng ñöôïc phuû phuïc tröôùc nhöõng thöù ñoù maø phuïng thôø: vì Ta, Ñöùc Chuùa, Thieân Chuùa cuûa ngöôi, laø moät vò thaàn ghen töông. Ñoái vôùi nhöõng keû gheùt Ta, Ta phaït con chaùu ñeán ba boán ñôøi vì toäi loãi cuûa cha oâng" (Xh 20,3-5).
Moät ñaøng, ñaây laø vieäc ngöôøi Do-thaùi tuyeân xöng tính sieâu vieät tuyeät ñoái cuûa Thieân Chuùa so vôùi nhöõng loaøi maø Ngaøi ñaõ döïng neân. Vôùi hoï, Thieân Chuùa khoâng theå laãn loän vôùi caùc loaøi thuï taïo khaùc. Thieân Chuùa laø moät tinh thaàn voâ hình (spirito invisibile). Ñaøng khaùc, ñeå ñònh ranh giôùi roõ raøng giöõa ngöôøi Do-thaùi vaø caùc daân toäc ngoaïi giaùo, caùc nhaø laäp phaùp thôøi Cöïu öôùc höôùng söï baän taâm caên baûn ñeán vieäc khoâng ñeå laãn loän giöõa truyeàn thoáng Do-thaùi vôùi vieäc thôø töï cuûa caùc daân toäc khaùc. Vì trong nieàm tin saâu xa cuûa mình, ngöôøi Do-thaùi chæ tin vaøo moät Thieân Chuùa duy nhaát vaø voâ hình. Thieân Chuùa khoâng coù moät khuoân maët cuï theå ñeå con ngöôøi coù theå moâ phoûng theo. Trong maét ngöôøi Do-thaùi, caùc daân toäc khaùc thôø caùc vò thaàn cuûa hoï ngang qua caùc böùc töôïng hay hình veõ ñeàu bò xem laø thôø ngaãu töôïng. Do ñoù, ngöôøi Do-thaùi thôøi Cöïu öôùc caám söû duïng aûnh töôïng trong vieäc thôø phöôïng taïi tö gia cuõng nhö taïi caùc hoäi ñöôøng vaø ñeàn thôø. Taùc giaû Thaùnh vònh 115 cho chuùng ta thaáy roõ ñieàu ñoù:
"Sao chö daân laïi noùi: "Thieân Chuùa chuùng ôû ñaâu?"
Thieân Chuùa chuùng ta ôû treân trôøi, muoán laøm gì laø Chuùa laøm neân.
Töôïng thaàn chuùng chæ laø vaøng baïc, chæ do tay ngöôøi theá taïo thaønh.
Coù maét coù mieäng, khoâng nhìn khoâng noùi,
coù muõi coù tai, khoâng ngöûi khoâng nghe.
Coù hai tay, khoâng sôø khoâng moù coù hai chaân, khoâng böôùc khoâng ñi, töø coå hoïng, khoâng thoát ra moät tieáng.
Öôùc gì keû laøm ra hoaëc tin ôû töôïng thaàn cuõng gioáng nhö chuùng vaäy.
Nhaø Ít-ra-en, haõy tin caäy Chuùa, chính Chuùa ñoä trì, laøm thuaãn ñôõ khieân che.
Nhaø A-ha-ron, haõy tin caäy Chuùa, chính Chuùa ñoä trì, laøm thuaãn ñôõ khieân che.
Ai kính sôï Chuùa, haõy tin caäy Chuùa, chính Chuùa ñoä trì, laøm thuaãn ñôõ khieân che.
Chuùa nhôù ñeán ta vaø seõ ban phuùc caû: seõ ban phuùc cho nhaø Ít-ra-en, seõ ban phuùc cho nhaø A-ha-ron,
seõ ban phuùc cho ngöôøi kính sôï Chuùa, cho ngöôøi lôùn cuõng nhö keû nhoû" (Tv 115,2-13).
Hình aûnh trong daân Do-thaùi
Chuùng ta töï hoûi, trong daân Do-thaùi ñaõ söû duïng hình aûnh ñeå dieãn taû veà Thieân Chuùa chöa? Maëc duø khoâng phaûi laø moät hình aûnh cuï theå veà hình daïng cuûa Thieân Chuùa, nhöng moät caùch naøo ñoù, trong daân Do-thaùi ñaõ söû duïng bieåu töôïng ñeå dieãn taû veà Thieân Chuùa. Ñoù laø ngoïn ñeøn baûy ngoïn (menorah) ñöôïc thaép saùng vaøo moãi toái thöù Saùu. Ngöôøi Do-thaùi söû duïng ngoïn ñeøn baûy ngoïn nhö laø moät söï gôïi nhôù laïi bieán coá Thieân Chuùa töï toû mình ra vôùi oâng Moâ-seâ trong buïi gai boác chaùy nhöng khoâng bò thieâu ruïi (x. Xh 3,2-4). Nhö vaäy, chuùng ta thaáy raèng, töï chính noù ngoïn ñeøn baûy ngoïn khoâng mieâu taû hình daïng ngöôøi cuûa Thieân Chuùa. Vì theo hoï, Thieân Chuùa laø Ñaáng voâ hình, khoâng ai ñöôïc thaáy Thieân Chuùa ñeå coù theå hoïa laïi hình aûnh cuûa Ngaøi. Hôn theá nöõa, theo moät soá baûn vaên Cöïu öôùc thì ai nhìn thaáy Thieân Chuùa seõ coù nguy cô bò cheát (x. Xh 3,6; 33,20; Is 6,5).
1.2. Taân öôùc
Ngoâi Lôøi Nhaäp Theå laø hình aûnh höõu hình cuûa Thieân Chuùa voâ hình
Duø khoâng noùi ñeán vieäc caám taïc aûnh töôûng moät caùch cuï theå nhö Cöïu öôùc, nhöng trong Taân öôùc, chuùng ta vaãn khoâng tìm thaáy baèng chöùng naøo cho bieát caùc Ki-toâ höõu thôøi caùc toâng ñoà coù söû duïng aûnh töôïng. Tuy nhieân, ôû thôøi ñieåm Con Thieân Chuùa nhaäp theå laøm ngöôøi, Ngöôøi ñaõ ñaûm nhaän moät thaân xaùc cuï theå. Ngöôøi chính laø hình aûnh höõu hình vaø soáng ñoäng cuûa Thieân Chuùa voâ hình cuûa Cöïu öôùc. Chuùa Gieâ-su quaû quyeát: "Ai thaáy Thaày laø thaáy Chuùa Cha" (Ga 14,9). Do ñoù, neáu choái boû vieäc toân kính aûnh töôïng thì cuõng ñoàng nghóa vôùi vieäc phuû nhaän maàu nhieäm Nhaäp theå vaø ñoàng thôøi phuû nhaän luoân caùc maàu nhieäm khaùc cuûa Chuùa Ki-toâ. Nhö vaäy, ngang qua maàu nhieäm Nhaäp theå, vò Thieân Chuùa voâ hình cuûa Cöïu öôùc giôø ñaây ñaõ mang laáy moät hình haøi cuï theå nôi con ngöôøi Gieâ-su. Giôø ñaây, con ngöôøi coù theå nhìn thaáy, coù theå ñuïng chaïm, coù theå hình dung ñöôïc dung maïo cuûa Thieân Chuùa.
Caùc Ki-toâ höõu tieân khôûi
Nhöõng ngöôøi Ki-toâ ñaàu tieân phaàn lôùn xuaát thaân töø ngöôøi Do-thaùi, do ñoù hoï bò aûnh höôûng bôûi truyeàn thoáng Do-thaùi giaùo. Hoï vaãn chöa söû duïng aûnh töôïng, vì trong ñöùc tin vaø loøng ñaïo ñöùc cuûa ngöôøi Do-thaùi khoâng ñöôïc pheùp laøm ñieàu ñoù. Cuõng nhö ngöôøi Do-thaùi, caùc tín höõu thôøi caùc toâng ñoà chuyeân caàn caàu nguyeän vôùi Thaùnh vònh vaø thöôøng xuyeân lui tôùi ñeàn thôø Gieâ-ru-sa-lem ñeå cuøng ñoïc vaø chia seû Saùch thaùnh. "Caùc tín höõu chuyeân caàn nghe caùc toâng ñoà giaûng daïy, luoân luoân hieäp thoâng vôùi nhau [...], ñoàng taâm nhaát trí, ngaøy ngaøy chuyeân caàn ñeán ñeàn thôø" ( Cv 3,42.46).
Ñoàng thôøi, caùc tín höõu cuõng tuï hoïp taïi tö gia vaø cuøng nhau cöû haønh böõa toái cuoái cuøng cuûa Chuùa ñeå nhôù laïi söï cheát, phuïc sinh vaø chôø ñôïi ngaøy trôû laïi trong vinh quang cuûa Ngöôøi. "Hoï sieâng naêng tham döï leã beû baùnh, caàu nguyeän khoâng ngöøng [#]. Khi laøm leã beû baùnh taïi tö gia, hoï duøng böõa vôùi loøng ñôn sô vui veû" (Cv 2,42.46). Qua ñoù chuùng ta thaáy raèng, trong vieäc cöû haønh böõa toái cuoái cuøng cuûa Chuùa, caùc tín höõu thuôû ban ñaàu ñaõ söû duïng baùnh vaø röôïu nhö ñeå dieãn taû chính söï hieän dieän ñích thöïc cuûa Ñöùc Ki-toâ. Vì hoï tin raèng, moãi khi hoï hieän taïi hoùa laïi vieäc cöû haønh maø Chuùa Gieâ-su ñaõ laøm, thì hoï ñöôïc aên chính Thòt vaø ñöôïc uoáng chính Maùu cuûa Ñöùc Ki-toâ. Töø ñaây, Bí tích Thaùnh Theå laø hình aûnh ñích thöïc cuûa Ñöùc Ki-toâ.
2. Theo doøng lòch söû Hoäi thaùnh: Töø giöõa theá kyû thöù I ñeán tröôùc Coâng ñoàng Va-ti-ca-noâ II
2.1. AÛnh töôïng ñöôïc pheùp söû duïng töø khi naøo?
Nhö ñaõ noùi ôû treân, lòch söû cho bieát caùc tín höõu thôøi caùc toâng ñoà chöa söû duïng aûnh töôïng trong vieäc thôø phöôïng. Nhöng sau leã Nguõ tuaàn, chuyeän gì ñaõ xaûy ra? Thaùnh Phao-loâ ñaõ ñeán thaønh A-theâ-na vaø baét ñaàu rao giaûng: "Thöa quyù vò ngöôøi A-theâ-na, toâi thaáy raèng, veà moïi maët, quyù vò laø ngöôøi suøng ñaïo hôn ai heát. Thaät vaäy, khi raûo qua thaønh phoá vaø nhìn leân nhöõng nôi thôø phöôïng cuûa quyù vò, toâi ñaõ thaáy coù caû moät baøn thôø, treân ñoù khaéc chöõ: Kính thaàn voâ danh. Vaäy Ñaáng quyù vò khoâng bieát maø vaãn toân thôø, thì toâi xin rao giaûng cho quyù vò" (Cv 17,22-23). Phao-loâ ñaõ söû duïng phöông phaùp hoäi nhaäp vaên hoùa ñeå Phuùc aâm hoùa daân thaønh A-theâ-na. Vì ngöôøi daân A-theâ-na khoâng theo truyeàn thoáng Do-thaùi giaùo, cho neân ñoái vôùi hoï vieäc toân thôø aûnh töôûng laø ñieàu heát söùc bình thöôøng. Thaùnh Phao-loâ nhaän ra raèng, trong toân giaùo vaø vieäc thôø phöôïng cuûa daân thaønh A-theâ-na, hoï ñaõ tröïc giaùc laø coù moät vò thaàn, coù ñieàu hoï khoâng bieát teân cuûa vò thaàn maø hoï ñang toân thôø laø gì. Bôûi vì Thieân Chuùa khoâng maïc khaûi cho hoï vaø töø tröôùc ñeán nay cuõng khoâng ai noùi cho hoï bieát. Thaùnh Phao-loâ ñöôïc sai ñeán vôùi hoï. Sau moät thôøi gian quan saùt, Thaùnh Phao-loâ ñaõ chæ cho hoï bieát, vò thaàn maø ngöôøi A-theâ-na ñaõ veõ aûnh hay taïc töôïng ñeå toân thôø trong nhöõng nôi thôø phöôïng laø moät vò Thaàn Höõu Danh. Phao-loâ khoâng yeâu caàu hoï phaù boû caùc aûnh töôïng nhöng giaûi thích hoï bieát ñoù laø Thieân Chuùa, Ñaáng maø chuùng ta phaûi toân thôø. Keå töø ñaây, coù leõ vieäc toân kính aûnh töôïng baét ñaàu ñöôïc pheùp söû duïng. Khôûi ñi töø A-theâ-na roài sau ñoù lan daàn ra khaép ñeá quoác La-maõ.
Sau bieán coá Nguõ tuaàn, caùc toâng ñoà taûn ra khaép nôi ñeå rao giaûng Tin möøng. Ñöôïc Thaùnh Thaàn cuûa Ñaáng Phuïc Sinh thuùc ñaåy, caùc ngaøi can ñaûm ñeán vôùi vuøng ñaát cuûa daân ngoaïi ñeå noùi veà Chuùa cho hoï. Khoâng laâu sau ñoù, hoïc thuyeát Ki-toâ giaùo ñöôïc lan roäng tôùi taän Ñòa Trung Haûi vaø vuøng phuï caän thuoäc theá giôùi Hy-laïp - La-maõ. Taïi ñaây, vieäc söû duïng aûnh töôïng ñaõ ñöôïc nôùi loûng. Bôûi vì, cuõng nhö ngöôøi A-theâ-na, ngöôøi daân nôi ñaây trong vaên hoùa vaø truyeàn thoáng toân giaùo, hoï cuõng ñaõ söû duïng hình aûnh trong vieäc thôø phöôïng. Daàn daàn caùc toâng ñoà baét ñaàu nhaän ra vaø caûm thaáy giaù trò sö phaïm cuûa aûnh töôïng. Khoâng nhöõng caám söû duïng maø caùc ngaøi coøn quay sang söû duïng aûnh töôïng nhö moät phöông tieän ñeå rao giaûng Tin möøng. Thaät vaäy, aûnh töôïng nhö laø caùch theå ñeå dieãn taû veà Thieân Chuùa cho nhöõng ngöôøi muø chöõ, ngöôøi ít hoïc. AÛnh töôûng trôû thaønh nhöõng baøi giaûng trong thinh laëng. Töø ñoù, aûnh töôûng trôû thaønh trung taâm cuûa phuïng vuï By-zan-ti-neâ.
2.2. Ngoân ngöõ bieåu töôïng thôøi kyø bò baùch haïi
Suoát gaàn 3 theá kyû ñaàu, Hoäi thaùnh ñaõ chòu baùch haïi caùch taøn khoác. Vì chöa ñöôïc coâng nhaän laø moät toân giaùo chính thöùc, cho neân giai ñoaïn naøy, khi ngöôøi Ki-toâ höõu cheát, hoï ñöôïc choân trong nghóa trang cuûa ngöôøi ngoaïi giaùo. Nhöng ñeå phaân bieät phaàn moä cuûa ngöôøi Ki-toâ höõu vaø ngöôøi ngoaïi giaùo, caùc Ki-toâ höõu tieân khôûi ñaõ coù saùng kieán duøng ngoân ngöõ bieåu töôïng ñeå ñaùnh daáu vaø tuyeân xöng ñöùc tin cuûa mình. Moät vaøi bieåu töôïng thöôøng thaáy nôi caùc haàm moä ñoù laø: con caù[1], chöõ X (chi) vaø P (roh) xeáp choàng leân nhau[2], oâng Gioâ-na[3], ngöôøi thanh nieân vaùc chieân treân vai[4]# Thoâng thöôøng, caùc nghóa trang coå laø moät vuøng ñaát truõng naèm ôû ngoaøi thaønh phoá vaø ñöôïc ñaøo saâu xuoáng thaønh töøng taàng ñeå choân caát ngöôøi cheát, coù nôi saâu ñeán 30 meùt. Ngöôøi ta goïi ñoù laø catacumba[5] (nghóa trang, haàm moä). Chuùng ta thaáy raèng, giai ñoaïn naøy caùc Ki-toâ ñaõ söû duïng hình aûnh nhöng nhöõng hình aûnh ñoù chæ mang tính ngoân ngöõ bieåu töôïng hôn laø ñeå toân kính.
2.3. Caám söû duïng aûnh töôïng theá kyû VIII ôû ñeá quoác By-zan-ti-neâ
Chuû nghóa baøi tröø aûnh töôïng thaùnh döôùi thôøi Hoaøng ñeá Leâ-oâ III (717-741)
Cuoäc chieán choáng laïi vieäc toân kính aûnh töôûng xaûy ra döôùi thôøi Leâ-oâ III, oâng laø hoaøng ñeá cuûa ñeá quoác Ñoâng La-maõ töø 717-741. Chuùng ta bieát raèng, sau Coâng ñoàng chung Ni-ceâ-a I naêm 325, Hoäi thaùnh ôû Ñoâng La-maõ xuaát hieän nhieàu giaùo phaùi vaø phong traøo choáng phaù Hoäi thaùnh, trong ñoù coù phong traøo baøi tröø aûnh töôïng thaùnh. Moät soá giaùm muïc ôû vuøng Tieåu AÙ theo chuû nghóa baøi tröø aûnh töôïng ñaõ gaây aùp löïc leân Hoaøng ñeá Leâ-oâ III khieán oâng ra leänh cho toaøn ñeá quoác khoâng ñöôïc pheùp söû duïng aûnh töôïng. Cuøng vôùi ñoù, trong nhöõng naêm naøy thieân tai xaûy ra thöôøng xuyeân trong ñeá quoác, trong soá ñoù coù moät côn soùng thaàn lôùn ñaõ taøn phaù thaønh phoá vaø gieát cheát nhieàu ngöôøi. Ngöôøi ta ñoàn tai nhau raèng, ñaây laø söï thònh noä cuûa thaàn thaùnh trong vieäc söû duïng aûnh töôïng. Vôùi hai lyù do ñoù, naêm 726, Hoaøng ñeá Leâ-oâ III ra saéc leänh caám söû duïng aûnh töôïng trong toaøn ñeá quoác.
Thaùnh Gio-an Ña-mas-coâ, moät ngöôøi khoân ngoan vaø coù taàm aûnh höôûng ñaõ can ñaûm ñöùng leân baûo veä laäp tröôøng cuûa Hoäi thaùnh trong vieäc toân kính aûnh töôïng. Ngaøi khaúng ñònh raèng: Neáu phuû nhaän vieäc toân kính aûnh töôïng ñoàng nghóa vôùi vieäc choái boû caùc maàu nhieäm cuûa Chuùa Ki-toâ.
Ngoaøi ra, Giaùo Hoaøng Greâ-goâ-ri-oâ II cuõng cöïc löïc phaûn ñoái söï can thieäp cuûa hoaøng ñeá trong laõnh vöïc thuoäc thaåm quyeàn cuûa Hoäi thaùnh. Ngaøi ñaõ vieát thö göûi ñeán hoaøng ñeá ñeå noùi leân laäp tröôøng cöùng raén cuûa mình. Noäi dung böùc thö coù ñoaïn vieát: "Thöa Hoaøng ñeá, oâng bieát ñoù, nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán giaùo lyù cuûa Hoäi thaùnh khoâng thuoäc thaåm quyeàn cuûa Hoaøng ñeá, maø laø cuûa caùc giaùm muïc. Vì theá, cuõng nhö caùc giaùm muïc khoâng can thieäp vaøo caùc vaán ñeà lieân quan ñeán chính trò cuûa ñeá quoác thì Hoaøng ñeá cuõng khoâng coù thaåm quyeàn can thieäp vaøo caùc vaán ñeà lieân quan ñeán caùc tín ñieàu vaø chaân lyù ñöùc tin cuûa Hoäi thaùnh".
Chuû nghóa baøi tröø aûnh töôïng tieáp tuïc döôùi thôøi Hoaøng ñeá Cos-tan-ti-noâ V (741-775)
Sau caùi cheát cuûa Leâ-oâ III, con trai cuûa oâng laø Cos-tan-ti-noâ V leân keá vò. OÂng naøy tieáp tuïc uûng hoä quan ñieåm baøi tröø aûnh töôïng cuûa vua cha. OÂng laäp luaän raèng, con ngöôøi khoâng theå taùi sao cheùp baûn tính Thieân Chuùa cuûa Ñöùc Ki-toâ. Vì theá, oâng ra leänh aûnh töôïng khoâng ñöôïc pheùp söû duïng trong toaøn ñeá quoác. Naêm 754, oâng trieäu taäp moät coâng ñoàng taïi Hi-eâ-ri-a vôùi söï tham döï cuûa 338 giaùm muïc, ña soáng trong soá naøy theo chuû nghóa baøi tröø thaùnh töôïng. Coâng ñoàng naøy keát aùn vieäc söû duïng aûnh töôïng vaø caùc vieäc toân kính aûnh töôïng. Vaø tuyeân boá raèng, Bí tích Thaùnh Theå laø hình aûnh duy nhaát vaø ñích thöïc cuûa Ñöùc Ki-toâ.
Maëc duø bò phaûn ñoái bôûi caùc giaùm muïc khoâng tham döï coâng ñoàng, nhöng Cos-tan-ti-noâ V vaãn tieáp tuïc aùp duïng nhöõng keát luaän cuûa coâng ñoàng trong toaøn laõnh thoå thuoäc quyeàn mình. OÂng baét ñaàu ra leänh cho ñaäp phaù aûnh töôïng vaø xoùa boû vieäc toân kính aûnh töôïng. Vì theá, nhieàu böùc tranh coå, nhieàu böùc bích hoïa vaø tranh khaûm quyù giaù trong caùc nhaø thôø ñaõ bò phaù boû trong giai ñoaïn naøy.
2.4. Cho pheùp söû duïng aûnh töôïng vôùi Coâng ñoàng chung Ni-ceâ-a II (787)
Sau khi Cos-tan-ti-noâ V qua ñôøi, Leâ-oâ IV leân ngoâi keá vò (775-780). I-reâ-neâ laø hoaøng haäu. Baø laø ngöôøi trong quaù khöù ñaõ aâm thaàm toân kính aûnh töôïng. Nhôø taàm aûnh höôûng vaø söï taùc ñoäng cuûa baø maø söï baùch haïi vaø ñaäp phaù thaùnh töôïng khoâng coøn gay gaét nhö tröôùc ñaây. Naêm 780 hoaøng ñeá qua ñôøi vì moät côn baïo beänh. Con trai cuûa oâng luùc ñoù laø Cos-tan-ti-noâ VI môùi 6 tuoåi, vì theá hoaøng haäu I-reâ-neâ ñaûm nhaän vai troø nhieáp chính. Baø ñaõ vieát thö cho Giaùo hoaøng vôùi mong muoán ñöôïc noái laïi moái töông quan vôùi Taây La-maõ. Cuøng vôùi ñoù, vì muoán thieát laäp neàn hoøa bình trong ñeá quoác Ñoâng La-maõ, neân baø ñaõ tìm moïi caùch ñeå loaïi boû chuû nghóa baøi tröø thaùnh töôïng. Do ñoù, naêm 787 baø ñaõ trieäu taäp coâng ñoàng chung laàn thöù VII cuûa Hoäi thaùnh taïi Ni-ceâ-a (Coâng ñoàng Ni-ceâ-a II) ñeå thoáng nhaát vieäc söû duïng thaùnh töôïng trong Hoäi thaùnh. Coâng ñoàng naøy ñaõ loaïi boû nhöõng gì ñöôïc quyeát ñònh trong Coâng ñoàng Hi-eâ-ri-a. Ñoàng thôøi khaúng ñònh raèng, döïa theo truyeàn thoáng thì caùc aûnh töôïng thaùnh coù theå ñöôïc toân kính (venerare) maø khoâng ñöôïc toân thôø (adorare). Ñöôïc pheùp theå hieän vieäc toân kính baèng vieäc thaép ñeøn, daâng höông vaø quyø baùi tröôùc thaùnh giaù, aûnh töôïng Chuùa Ki-toâ, Ñöùc Meï, caùc thieân thaàn vaø caùc thaùnh. Coâng ñoàng cuõng ra vaï tuyeät thoâng ñoái vôùi nhöõng ai theo chuû nghóa baøi tröø thaùnh töôïng.
Ñaëc bieät, Coâng ñoàng Ni-ceâ-a II ñaõ phaân bieät hai haïn töø quan troïng lieân quan ñeán tín lyù ñoù laø: toân thôø (latria) vaø toân kính (dulia). Latria[6] - toân thôø laø haïn töø chæ daønh rieâng cho moät mình Thieân Chuùa. Ñoái töôïng ñaàu tieân cuûa vieäc toân thôø laø chính Thieân Chuùa Ba Ngoâi. Trong khi ñoù, dulia - toân kính, daønh cho caùc thieân thaàn vaø caùc thaùnh. Ñoái vôùi Ñöùc Meï, vì Meï laø moät nhaân vaät ñaëc bieät trong lòch söû cöùu ñoä neân ñöôïc toân kính troïng theå, goïi laø iperdulia. Ñoái vôùi caùc thaùnh tích, thaùnh giaù, aûnh töôïng, Hoäi thaùnh Coâng Giaùo dieãn taû vieäc thôø kính lieân quan (culto relativo), nghóa laø höôùng veà nhaân vaät maø caùc thaùnh tích, thaùnh giaù, aûnh töôûng thaùnh ñoù coù lieân quan ñeán. Vì theá, ôû ñaây coù löu yù quan troïng khi ñöùng tröôùc aûnh töôïng thaùnh thì chuùng ta khoâng ñöôïc döøng laïi ôû vieäc ngaém veû ñeïp vaø ngheä thuaät cuûa hình aûnh ñôn thuaàn maø phaûi vöôït leân treân hình aûnh ñeå höôùng loøng ñeán chuû theå ñöôïc dieãn taû trong aûnh töôïng thaùnh ñoù. Nghóa laø, chuùng ta toân kính chuû theå ñöôïc mieâu taû trong aûnh töôïng thaùnh chöù khoâng phaûi chæ döøng laïi ôû hình aûnh. Nhôø vieäc chieâm ngaém aûnh töôïng maø chuùng ta theâm loøng yeâu meán vaø baét chöôùc caùc nhaân ñöùc cao caû cuûa caùc ngaøi ñeå soáng ñöùc tin moät caùch xaùc tín hôn. Neáu toâi caàu nguyeän tröôùc böùc aûnh cuûa Ñöùc Meï, nghóa laø toâi ñang caàu nguyeän vôùi chính Ñöùc Meï chöù khoâng phaûi ñoái vôùi hình aûnh coù Ñöùc Meï.
Khi nhaéc tôùi aûnh töôïng, ngöôøi ta thöôøng nghó ngay tôùi nhöõng taùc phaåm ñöôïc laøm bôûi tay con ngöôøi. Nhöng lòch söû cho thaáy, toàn taïi trong Hoäi thaùnh nhieàu böùc tranh khoâng do con ngöôøi veõ, maø ñeán moät caùch töï nhieân[7]. Chuùng ta coù theå nhaéc tôùi moät vaøi böùc tranh kieåu acheropita noåi tieáng nhö: Khaên lieäm thaønh Tu-rin, Ñöùc Meï Gua-ña-lu-peâ ôû Meâ-xi-coâ, Khuoân maët Chuùa Ki-toâ[8] trong Ñeàn thôø Caàu Thang Thaùnh ôû Roâ-ma, Khuoân maët Chuùa Ki-toâ trong chieác khaên cuûa baø Veâ-roâ-ni-ca[9] ôû Vöông cung Thaùnh ñöôøng Thaùnh Pheâ-roâ...
3. Coâng ñoàng Va-ti-ca-noâ II
Ñaët neàn taûng treân nhöõng quyeát ñònh cuûa Coâng ñoàng Ni-ceâ-a II vaø thaàn hoïc veà maàu nhieäm Nhaäp theå, Coâng ñoàng Va-ti-can-noâ II tieáp tuïc khuyeán khích vieäc toân kính aûnh töôïng cuûa Chuùa, Ñöùc Meï, caùc thieân thaàn vaø caùc thaùnh trong Hoäi thaùnh. Caùc nghò phuï coâng ñoàng ñaõ nhaän ra ñöôïc taàm quan troïng cuûa vieäc toân kính aûnh töôûng trong ñôøi soáng ñöùc tin vaø loøng ñaïo ñöùc cuûa ngöôøi tín höõu. Vì theá, Hieán cheá veà Phuïng vuï thaùnh, Sacrosanctum Concilium, ñaõ daønh moät chöông ñeå noùi veà ngheä thuaät thaùnh vaø caùch thöïc haønh. Hieán cheá ñeà cao veû ñeïp cuûa ngheä thuaät trong vieäc huaán luyeän ñöùc tin cho caùc tín höõu. Vì "töï baûn ch61t, ngheä thuaät thaùnh dieãn taû caùch naøo ñoù veõ ñeïp voâ bieân cuûa Thieân Chuùa qua nhöõng taùc phaåm nhaân loaïi, vaø goùp phaàn ca tuïng toân vinh Thieân Chuùa baèng caùch khoâng nhaèm chuû ñích naøo khaùc ngoaøi söï goùp phaàn tích cöïc giuùp taâm trí con ngöoøi thaønh kính höôùng veà Thieân Chuùa. Theo truyeàn thoáng, caùc thaùnh ñöôïc toân kính trong Hoäi Thaùnh vaø caùc thaùnh tích ñích thöïc cuõng nhö aûnh töôïng cuûa caùc ngaøi vaãn ñöôïc suøng kính. Vì theá, vieäc ñaët aûnh töôïng thaùnh trong caùc thaùnh ñöôøng cho caùc tín höu toân kính vaãn ñöôïc duy trì. Tuy nhieân, caùc aûnh töôïng khoâng neân quaù nhieàu vaø phaûi ñöôïc baøy trí thích hôïp, ñeå khoâng phaù hoûng loøng moä meán nôi ñoaøn daân Kitoâ giaùo, ñoàng thôøi cuõng khoâng nhöôïng boä thoùi suøng baùi leäch laïc" (x. SC, soá 111, 122, 125).
4. Giaùo lyù cuûa Hoäi thaùnh Coâng giaùo
Vieäc nhaäp theå cuûa Con Thieân Chuùa ñaõ môû ñaàu moät "nhieäm cuïc" môùi cuûa caùc aûnh töôïng (Giaùo lyù Hoäi thaùnh Coâng giaùo, soá 1159). Trong Chuùa Ki-toâ, Ngoâi Lôøi Nhaäp Theå, dieän maïo cuûa Thieân Chuùa voâ hình trong Cöïu öôùc ñaõ trôû neân toû töôøng. Vì theá, vieäc söû duïng aûnh töôïng khoâng bao giôø laø moät söï toân thôø ngaãu töôïng, nhöng ñaây laø caùch theå ñeå toân vinh Thieân Chuùa, Ñaáng maïc khaûi troïn veïn nôi Chuùa Ki-toâ Gieâ-su. "Taát caû caùc daáu chæ cuûa vieäc cöû haønh phuïng vuï ñeàu quy höôùng veà Chuùa Ki-toâ: keå caû caùc aûnh töôïng cuûa Meï Thieân Chuùa vaø cuûa caùc thaùnh. Thaät vaäy, caùc aûnh töôïng naøy noùi veà Chuùa Ki-toâ, Ñaáng ñöôïc toân vinh nôi caùc ngaøi. Caùc aûnh töôûng naøy cho thaáy "ngaàn aáy nhaân chöùng ñöùc tin nhö ñaùm maây bao quanh" (Dt 12,1), caùc ngaøi ñang tieáp tuïc tham döï vaøo coâng trình cöùu ñoä traàn gian vaø chuùng ta ñöôïc lieân keát vôùi caùc ngaøi, nhaát laø khi cöû haønh caùc bí tích. Qua aûnh töôïng cuûa caùc ngaøi, ñieàu ñöôïc maïc khaûi cho ñöùc tin cuûa chuùng ta laø, con ngöôøi, ñöôïc taïo döïng "theo hình aûnh Thieân Chuùa", cuoái cuøng ñöôïc bieán hình neân "gioáng nhö Thieân Chuùa, vaø caû caùc Thieân Thaàn, laø nhöõng vò ñaõ ñöôïc quy tuï laïi trong Chuùa Ki-toâ"" (Giaùo lyù Hoäi thaùnh Coâng giaùo, soá 1161).
5. AÛnh töôïng thaùnh trong phuïng vuï
Trong phaïm vi phuïng vuï thaùnh, caùc aûnh töôïng thaùnh ñoùng vai troø raát quan troïng, vì chuùng goùp phaàn giuùp cho vieäc cöû haønh phuïng vuï cuûa coäng ñoaøn theâm phaàn soát meán hôn nhôø chieâm ngaém caùc maàu nhieäm ñöùc tin ngang qua caùc taùc phaåm ngheä thuaät thaùnh. Vì theá, Hoäi thaùnh khuyeán khích, theo chöøng möïc coù theå, neân trang hoaøng caùc aûnh töôïng thaùnh trong caùc nhaø thôø vaø nhaø nguyeän. Vieäc naøy khoâng chæ ñeå laøm taêng theâm tính thaåm myõ ngheä thuaät cuûa caùc nôi thôø phöôïng, maø hôn theá nöõa, nhaèm giuùp cho caùc tín höõu coù theâm "chaát lieäu" ñeå caàu nguyeän vaø gaén keát hôn vôùi caùc maàu nhieäm ñöôïc cöû haønh. Lieân quan ñeán vaán ñeà naøy, Quy cheá Saùch leã Roâma coù nhöõng khaúng ñònh vaø höôùng daãn cuï theå nhö sau: "Trong phuïng vuï taïi theá, Hoäi thaùnh tham döï vaø höôûng tröôùc vaøo phuïng vuï treân trôøi ñöôïc cöû haønh taïi thaønh thaùnh Gieârusalem, nôi maø Hoäi thaùnh löõ haønh ñang tieán veà, nôi Chuùa Kitoâ ñang ngöï beân höõu Thieân Chuùa Cha vaø laø nôi maø khi kính nhôù caùc thaùnh, Hoäi thaùnh hy voïng seõ keát hôïp vaø thoâng phaàn vôùi caùc ngaøi. Bôûi theá, theo truyeàn thoáng raát coå kính trong Hoäi thaùnh, ñöôïc pheùp ñaët aûnh töôïng Chuùa, Ñöùc Trinh Nöõ Maria, vaø caùc thaùnh trong caùc nhaø thôø ñeå tín höõu toân kính. Caùc aûnh töôïng thaùnh ñöôïc ñaët trong nhaø thôø theo caùch thöùc laøm sao daãn caùc tín höõu höôùng ñeán caùc maàu nhieäm cuûa ñöùc tin maø hoï ñang cöû haønh. Vì theá, phaûi chuù yù sao cho caùc aûnh töôïng thaùnh khoâng quaù nhieàu vaø phaûi xeáp ñaët theá naøo ñeå coäng ñoaøn khoûi chia trí khi tham döï nhöõng nghi leã phuïng vuï. Moãi vò thaùnh chæ neân coù moät aûnh hoaëc töôïng trong cuøng moät nhaø thôø. Caùch chung, trong vieäc trang trí vaø saép xeáp nhaø thôø lieân quan ñeán caùc aûnh töôïng, phaûi chuù taâm ñeán loøng ñaïo ñöùc cuûa toaøn theå coäng ñoaøn, cuõng nhö veû ñeïp vaø söï trang troïng cuûa caùc aûnh töôïng" (QCSL, 318).
6. Keát luaän
Traûi qua bao thaêng traàm cuûa lòch söû, töø vieäc caám tuyeät ñoái theo truyeàn thoáng Do-thaùi, ñeán söï choáng ñoái cuûa laïc giaùo baøi tröø aûnh töôïng vaø söï caám ñoaùn cuûa quyeàn löïc theá quyeàn ôû theá kyû thöù VIII, theá nhöng cho ñeán nay, vieäc thöïc haønh toân kính aûnh töôïng vaãn luoân tìm thaáy choã ñöùng trong Hoäi thaùnh. Thaät vaäy, ngay sau khi Hoäi thaùnh nhaän ra giaù trò cuûa ngheä thuaät trong vieäc soáng vaø gìn giöõ ñöùc tin Ki-toâ giaùo, aûnh töôïng laø moät phaàn khoâng theå thieáu trong vieäc baøi trí trong caùc nhaø thôø. Ngang qua caùc böùc sôn maøu, tranh khaûm, böùc bích hoïa, töôïng taïc treân ñaù hay goã, hoïa aûnh vaø kính maøu ñöôïc baøi trí caùch hôïp lyù trong nhaø thôø giuùp ngöôøi tín höõu deã daøng vöôn tôùi Thieân Chuùa hôn trong luùc hoï caàu nguyeän. Ngoaøi ra, caùc taùc phaåm ngheä thuaät thöôøng keå veà cuoäc ñôøi hay moät bieán coá ñöôïc noùi tôùi trong Saùch thaùnh vaø trong lòch söû cuûa Chuùa Gieâ-su, Ñöùc Meï vaø caùc thaùnh, cho neân chuùng trôû thaønh nhöõng baøi giaûng, nhöõng baøi giaùo lyù höõu ích cho nhieàu ngöôøi, ñaëc bieät laø nhöõng ngöôøi muø chöõ. "Vieäc chieâm ngaém caùc aûnh töôïng thaùnh, cuøng vôùi vieäc suy nieäm Lôøi Chuùa vaø vieäc ca haùt caùc thaùnh thi phuïng vuï, seõ taïo neân moät söï hoøa hôïp caùc daáu chæ trong cuoäc cöû haønh, laøm cho maàu nhieäm ñöôïc cöû haønh in saâu vaøo taâm khaûm caùc tín höõu, roài ñöôïc bieåu loä ra trong ñôøi soáng môùi cuûa hoï" (Giaùo lyù Hoäi thaùnh Coâng giaùo, soá 1162). Qua ñoù noùi leân taàm quan troïng cuûa vieäc toân kính aûnh töôûng trong ñôøi soáng ñöùc tin cuûa ngöôøi Ki-toâ höõu. Khoâng quan troïng aûnh töôïng ñöôïc taùc taïo tröïc tieáp bôûi ñoâi tay vaø khoái oùc cuûa con ngöôøi hay con ngöôøi ñoùn nhaän giaùn tieáp töø töï nhieân, maø quan troïng laø khi chuùng ta toân kính aûnh töôïng, chuùng ta khoâng ñöôïc döøng laïi ôû vieäc chieâm ngaém veõ ñeïp ngheä thuaät, nhöng maø vöôït leân treân noù, vöôn tôùi chieâm ngaém chuû theå ñöôïc moâ taû trong aûnh töôïng. Ñoù laø muïc ñích vaø yù nghóa ñích thöïc cuûa vieäc toân kính aûnh töôïng thaùnh.
An Bình, C.Ss.R.
- - - - - - - - - -
[1] Töø con caù trong tieáng Hi laïp. Nhöõng maãu töï naøy truøng vôùi caùc chöõ vieát taét cuûa cuïm töø: Chuùa Gieâ-su Ki-toâ, Con Thieân Chuùa, Ñaáng Cöùu Ñoä. Vì theá, khi veõ bieåu töôïng con caù laø ngöôøi tín höõu tuyeân xöng ñöùc tin cuûa mình vaøo Chuùa Gieâ-su Ki-toâ.
[2] Bieåu töôïng cuûa chöõ X (chi) vaø P (roh) xeáp choàng leân nhau ñeå chæ danh Chuùa Ki-toâ. Ñaây laø hai chöõ caùi ñaàu tieân cuûa töø Ki-toâ trong tieáng Hy laïp, coù nghóa laø Chuùa Ki-toâ.
[3] Chuùng ta cuõng deã daøng tìm thaáy hình aûnh cuûa oâng Gioâ-na treân caùc böùc töôøng trong haàm moä ñaây laø caùch maø caùc Ki-toâ tuyeân xöng ñöùc tin vaøo maàu nhieäm phuïc sinh. Hình aûnh naøy nhaéc nhôù laïi bieán coá oâng Gio-na ôû trong buïng caù ba ngaøy ñieàu ñoù cuõng aùm chæ ñeán Chuùa Ki-toâ. Ñaáng ñaõ chòu cheát, chòu mai taùng trong moà vaø ngaøy thöù 3 Ngöôøi ñaõ troãi daäy.
[4] Hình aûnh moät ngöôøi treû vaùc chieân treân vai, ñoái vôùi ngöôøi ngoaïi giaùo ñoù ñôn giaûn chæ laø moät ngöôøi chaên chieân bình thöôøng, nhöng vôùi ngöôøi Ki-toâ höõu ñoù laïi laø vò Muïc Töû Nhaân Laønh, laø chính Chuùa Ki-toâ.
[5] Töø catacumba (La-tinh), catacomba (YÙ), catacomb (Anh) coù nghóa laø haàm moä hay nghóa trang döôùi loøng ñaát. Nhöng trong tieáng Vieät, ngöôøi ta thöôøng goïi catacumba laø hang toaïi ñaïo ñeå chæ nôi truù aån cuûa caùc Ki-toâ höõu trong thôøi kyø baùch haïi. Theo caùc nhaø chuyeân moân, coù leõ ñaây laø caùch hieåu vaø caùch goïi chöa thöïc söï chính xaùc veà catacumba vaø deã gaây ra hieåu nhaàm.
[6] Latria vaø dulia laø phieân aâm theo tieáng Hy-laïp. Töông ñöông vôùi: latriam vaø honor (tieáng La-tinh), adorazione vaø venerazione (tieáng YÙ), adoration vaø veneration (tieáng Anh).
[7] (Acheropita) laø moät töø gheùp cuûa "baøn tay" vaø "laøm, cheá taïo", coù nghóa laø khoâng ñöôïc veõ bôûi tay con ngöôøi.
[8] Böùc aûnh thaùnh naøy ñöôïc ñaët ôû trong nhaø nguyeän daønh rieâng cho Giaùo Hoaøng suoát gaàn 10 theá kyû. Tröôùc ñaây, khi Ñöùc Giaùo Hoaøng coøn ôû Dinh La-teâ-ra-noâ, nhaø nguyeän naøy ñaët raát nhieàu thaùnh tích, trong ñoù coù thuû caáp cuûa hai Thaùnh Toâng ñoà Pheâroâ vaø Phaoloâ (ngaøy nay chuùng ñöôïc ñaët trong Vöông cung Thaùnh ñöôøng Gioan La-teâ-ra-noâ), cho neân ngöôøi ta goïi ñaây laø nôi thaùnh cuûa nhöõng nôi thaùnh hay nôi linh thieâng nhaát (Sancta Sanctorum) (trong ñeàn thôø Gieâ-ru-sa-lem, Sancta Sanctorum goïi laø Nôi Cöïc Thaùnh, vì nôi ñoù coù ñaët hoøm bia giao öôùc, chæ vò thöôïng teá môùi ñöôïc vaøo ñoù moãi naêm moät laàn vaø ngaøy Leã Xaù Toäi). Thaät vaäy, ôû döôùi baøn thôø cuûa nhaø nguyeän naøy, chuùng ta nhìn thaáy haøng chöõ: "Non c'eø luogo piuø santo di questo" nghóa laø khoâng coù nôi naøo thaùnh hôn ôû ñaây.
[9] Böùc aûnh thaùnh naøy ñöôïc ñaët ôû trong moät nhaø nguyeän cuûa Vöông cung Thaùnh ñöôøng Thaùnh Pheâ-roâ. Haèng naêm, vaøo Chuùa Nhaät thöù V Muøa Chay böùc aûnh naøy seõ ñöôïc tröng baøy cho caùc tín höõu tôùi chieâm ngaém vaø caàu nguyeän.