Vaøi neùt giôùi thieäu
Ñeàn thôø Thaùnh Phaoloâ ngoaïi thaønh
Vaøi neùt giôùi thieäu Ñeàn thôø Thaùnh Phaoloâ ngoaïi thaønh.
Roma (Vat. 5-04-2016) - Sau Ñeàn thôø Thaùnh Pheâroâ, Vöông cung thaùnh ñöôøng Thaùnh Phaoloâ ngoaïi thaønh laø Ñeàn thôø roäng lôùn vaø nguy nga thöù hai ôû Roma. Ñeàn thôø ñöôïc goïi nhö theá vì naèm ôû beân ngoaøi töôøng thaønh Roma. Ñaây laø böùc töôøng daøi 19 caây soá boïc thaønh Roma do hoaøng ñeá Aureliano cho xaây giöõa caùc naêm 270-275 ñeå ngaên chaën caùc cuoäc taán coâng cuûa quaân rôï.
Ñeàn thôø ñöôïc xaây treân moä cuûa thaùnh Phaoloâ, töû ñaïo naêm 67 döôùi thôøi hoaøng ñeá Neron, theo söû gia Eusebio thaønh Cesarea. Caùc chöông töø 21 tôùi 28 saùch Coâng vuï caùc Toâng Ñoà cho bieát thaùnh Phaoloâ leân Gieârusalem, bò ngöôøi Do thaùi baét vaø tìm caùch gieát. Nhöng vì laø coâng daân Roma neân thaùnh nhaân ñöôïc giao cho toång traán Felice ôû Cesarea xeùt xöû. Ngöôøi do thaùi tieáp tuïc gaây aùp löïc ñeå gieát Phaoloâ, neân thaùnh nhaân khaùng aùn leân hoaøng ñeá. Thaùnh nhaân ñöôïc toång traán Festo thay theá toång traán Felice xeùt xöû, vaø cuõng coù dòp trình dieän vua Agrippa vaø hoaøng haäu Berenice. Treân ñöôøng veà Roma taàu gaëp baõo roài giaït vaøo ñaûo Malta. Nhôø thaùnh Phaoloâ maø khoâng coù tuø nhaân naøo bò gieát. Trong khi löu laïi ñaûo thaùnh nhaân ñaõ chöõa cho thaân sinh quan Publicio vaø caùc beänh nhaân taïi ñaây laønh beänh. Tôùi Roma trong khi chôø ñôïi ñöôïc hoaøng ñeá xeùt xöû thaùnh Phaoloâ bò quaûn thuùc hai naêm, nhöng ñöôïc töï do rao giaûng vaø gaëp gôõ ngöôøi do thaùi cuõng nhö caùc tín höõu. Thaùnh nhaân ñaõ bò cheùm ñaàu taïi Tre Fontane vaø ñöôïc choân caát treân ñöôøng Ostiense, taïi nôi coù ñeàn thôø daâng kính ngaøi hieän nay.
Khu vöïc naøy ñaõ laø moät nghóa trang ngoaøi trôøi raát roäng, ñöôïc söû duïng lieân tuïc giöõa caùc theá kyû I-III, vaø sau ñoù thænh thoaûng ñöôïc söû duïng laïi ñeå xaây caùc laêng taåm trong caùc theá kyû tieáp theo. Beân döôùi ñeàn thôø vaø caùc khu vöïc chung quanh coù ít nhaát 5,000 moä. Trong taùc phaåm Lòch söû Giaùo Hoäi söû gia Eusebio coù trích daãn thö cuûa linh muïc Gaio döôùi thôøi Ñöùc Giaùo Hoaøng Zefirino noùi raèng thi haøi cuûa thaùnh Pheâroâ ñöôïc choân caát treân ñoài Vaticang trong khi thi haøi thaùnh Phaoloâ ñöôïc choân caát doïc ñöôøng Ostiense; vaø caû hai nôi mau choùng trôû thaønh ñòa ñieåm haønh höông lieân tuïc cuûa caùc kitoâ höõu töø theá kyû thöù I.
Ñeàn thôø ñaàu tieân raát nhoû do hoaøng ñeá Costantino xaây naêm 324 treân moä cuûa thaùnh Phaoloâ vaø ñöôïc Ñöùc Giaùo Hoaøng Silvestro thaùnh hieán ngaøy 18 thaùng 11 naêm 324. Cung thaùnh nhaø thôø naøy ngöôïc vôùi nhaø thôø hieän nay nhö ñöôïc thaáy tröôùc quan taøi ñöïng xöông cuûa thaùnh nhaân döôùi baøn thôø tuyeân xöng ñöùc tin.
Naêm 386 hoaøng ñeá Teodosio I, Graziano vaø Valentiniano II cho xaây moät ñeàn thôø roäng lôùn hôn ñöôïc trang hoaøng vôùi caùc böùc khaûm ñaù maàu. Ñeàn thôø ñöôïc Ñöùc Giaùo Hoaøng Siricio thaùnh hieán naêm 390 vaø ñöôïc hoaøng ñeá Onorio hoaøn thaønh naêm 395. Sau ñoù vaøo theá kyû thöù V Ñöùc Giaùo Hoaøng Leo Caû (440-461) cho naâng cao gian ngang leân ñeå cho thaáy baøn thôø ôû ngay treân moä cuûa thaùnh Phaoloâ, cuõng nhö cho xaây theâm khaûi hoaøn moân vaø cho laøm caùc böùc khaûm ñaù maàu hình cuûa taát caû caùc Giaùo Hoaøng doïc theo gian giöõa cuûa ñeàn thôø.
Ñöùc Giaùo Hoaøng Leo III cho trang hoaøng ñeàn thôø loäng laãy hôn. Vaøo theá kyû thöù IX ñeàn thôø bò cöôùp phaù, Ñöùc Giaùo Hoaøng Gioan VIII cho xaây chieán luyõ chung quanh goïi laø Giovannipoli.
Ñeâm 15 raïng ngaøy 16 thaùng 7 naêm 1823 ñaõ xaûy ra moät traän hoaû hoaïn thieâu ruïi gaàn heát ñeàn thôø, do söï baát caån cuûa moät ngöôøi thôï haøn queân taét ngoïn löûa oâng duøng ñeå laøm vieäc. Vuï hoaû hoaïn keùo daøi 5 giôø ñoàng hoà. Khi oâng Giuseppe Perna moät ngöôøi chaên boø gaàn ñoù baùo ñoäng, hai giôø sau ñoäi lính cöùu hoûa môùi tôùi nôi. Gian giöõa vaø gian traùi ñeàn thôø hoaøn toaøn bò phaù huûy, nhöng gian ngang vaãn khoâng bò chaùy, cung thaùnh, khaûi hoaøn moân, saân trong ñeàn thôø vaø chaân neán Phuïc Sinh cuõng nhö saøn baøn thôø baèng ñaù do Arnolfo di Cambio taïc, vaø moät soá caùc böùc khaûm ñaù maàu khoâng bò hö haïi. Tin ñeàn thôø bò chaùy ñaõ khoâng ñöôïc baùo cho Ñöùc Giaùo Hoaøng Pio VII bò ngaõ gaãy chaân ngaøy muøng 6 tröôùc ñoù vaø qua ñôøi ngaøy 20 thaùng 8 naêm 1823.
Ñeàn thôø nhö hieän nay ñaõ do Ñöùc Giaùo Hoaøng Leo XII giao cho caùc kieán truùc sö Pasquale Belli, Bosio vaø Camposeri xaây laïi theo kích thöôùc vaø hình daïng cuõ. Hình daïng ñeàn thaùnh hieän nay phaàn lôùn laø do kieán truùc sö Luigi Poletti thöïc hieän. Ngaøy 25 thaùng gieâng naêm 1825 Ñöùc Leo XII coâng boá thoâng ñieäp "Ad plurimas" keâu goïi kitoâ höõu toaøn theá giôùi quaûng ñaïi trôï giuùp ngaân khoaûn taùi thieát ñeàn thôø. Nga haøng Nicola I daâng cuùng hai taûng ñaù Malakít Khoång töôùc xanh ñeå trang hoaøng hai baøn thôø caïnh gian ngang, Phoù vöông Ai Caäp daâng cuùng 4 caây coät baèng thaïch cao trang hoaøng beân trong hai beân cöûa chính.
Naêm 1840 Ñöùc Giaùo Hoaøng Gregorio XVI thaùnh hieán gian ngang vaø baøn thôø tuyeân xöng ñöùc tin. Naêm 1854 Ñöùc Giaùo Hoaøng Pio IX thaùnh hieán toaøn ñeàn thôø nhaân dòp coâng boá tín ñieàu Ñöùc Meï Voâ Nhieãm Nguyeân Toäi. Nhöng vieäc xaây caát tieáp tuïc cho tôùi naêm 1874 vôùi caùc böùc khaûm ñaù maàu maët tieàn; vaø tieàn ñöôøng vôùi 150 caây coät trang hoaøng ñaõ chæ ñöôïc thöïc hieän naêm 1928.
Maët tieàn quay ra soâng Tevere coù khuoân vieân vuoâng ñöôïc trang hoaøng vôùi 150 caây coät baèng nham thaïch, ñoà soä, oai nghieâm, theo kieåu caùc dinh thöï xöa kia, do Guglielmo Calderini thöïc hieän giöõa caùc naêm 1890-1828 theo ñoà aùn cuûa Luigi Poletti. Tieàn ñöôøng chæ coù moät haøng goàm caùc coät lôùn hôn baèng nham thaïch hoàng, trong khi ba maët goàm hai haøng coät. Phía tröôùc coù caùc böùc khaûm ñaù maàu hình cuûa 12 Toâng Ñoà.
Chính giöõa saân laø töôïng thaùnh Phaoloâ caàm göôm vaø lôøi Chuùa baèng caåm thaïch Carrara, do Giuseppe Obici taïc. Caùc böùc khaûm ñaù maàu laøm naêm 1885 theo maãu veõ cuûa F. Agricola vaø N. Consoni. Cöûa chính giöõa baèng ñoàng daùt baïc cao 7 meùt 48 roäng 3 meùt 35, coù caùc böùc chaïm troå keå laïi cuoäc ñôøi hai thaùnh Toâng Ñoà Pheâroâ Phaoloâ vaø caûnh hai vò töû ñaïo, do Antonio Maraini taïc naêm 1931. Hai beân coù hai töôïng thaùnh Pheâroâ vaø Phaoloâ vôùi ñoâi maét quaéc thöôùc vaø caùc gaân tay raát soáng ñoäng. Cöûa Thaùnh phía beân traùi coù taïc vaøi caûnh trong cuoäc ñôøi cuûa thaùnh Pheâroâ bò ñoùng danh ngöôïc ñaàu xuoáng ñaát vaø caûnh thaùnh Phaoloâ bò chaët ñaàu. Cöûa beân phaûi thuoäc theá kyû XI laø cöûa coå xöa nhaát, goàm 54 oâ coù khaéc caùc caûnh cuoäc ñôøi Chuùa Gieâsu vaø caùc Toâng Ñoà, goïi laø Cöûa Bisantina vaø laø cöûa chính cho tôùi naêm 1967. Trong khi Cöûa Thaùnh cao 3 meùt 71 roäng 1 meùt 82 do Enrrico Manfrini taïc coù ñeà taøi Chuùa Ba Ngoâi vaø caûnh hai Toâng Ñoâ Pheâroâ Phaoloâ töû ñaïo.
Beân trong Ñeàn thôø raát ñeïp hình thaùnh giaù Ai Caäp daøi 131 meùt 66, roäng 65 meùt vaø cao 29 meùt 70, goàm 5 gian doïc. Hai beân gian giöõa laø hai haøng 80 caây coät nham thaïch lôùn. Traàn baèng hoà giaû caåm thaïch maàu traéng vaø vaøng, chính giöõa coù huy hieäu cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng Pio IX. Treân töôøng coù caùc cöûa soå vaø 36 böùc tranh keå laïi cuoäc ñôøi thaùnh Phaoloâ, do nhieàu hoïa só khaùc nhau veõ theo leänh cuûa Ñöùc Pio IX vaø hoaøn thaønh naêm 1860. Beân döôùi laø haøng caùc meà ñai khaûm ñaù maàu hình cuûa 266 Giaùo Hoaøng, töø thaùnh Pheâroâ cho tôùi Ñöùc Phanxicoâ. Chuùng ñaõ ñöôïc baét ñaàu laøm naêm 1847 trong thôøi Ñöùc Pio IX theo maãu ñaõ coù trong ñeàn thôø cuõ. Caùc cöûa soå kính maàu do oâng Antonio Moroni laøm naêm 1830 ñaõ bò vôõ heát, sau vuï kho ñaïn Forte Portuense noå ngaøy 23 thaùng 4 naêm 1891 vaø chuùng ñöôïc thay theá baèng caùc maûnh thaïch cao.
Khaûi hoaøn moân khaûm ñaù maàu coù hai caây coät khoång loà baèng nham thaïch choáng ñôõ, do Galla Placidia xaây, treân ñoù coù vieát "Teodosio baét ñaàu, Onorio hoaøn thaønh - phoøng ñöôïc thaùnh hieán bôûi thi haøi Phaoloâ tieán só theá giôùi". Ngoaøi ra coøn coù caâu "Taâm trí ñaïo ñöùc cuûa Placidia vui möøng veà vieäc trang hoaøng coâng trình cuûa thaân phuï vôùi taát caû söï huy hoaøng bôûi söï lo laéng cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng Leo". Traän hoaû hoaïn ñaõ khieán cho böùc khaûm ñaù maàu thuoäc theá kyû thöù IV ñeïp hôn. Chính giöõa khaûi hoaøn moân beân trong haøo quang toaû saùng laø Chuùa Kitoâ giô tay ban pheùp laønh theo kieåu veõ icoâne hy laïp, hai beân coù hai thieân thaàn thôø laäy, vaø 4 huy hieäu cuûa caùc thaùnh söû: beân traùi laø con boø cuûa thaùnh Luca, thieân thaàn cuûa thaùnh Maùttheâu, beân phaûi laø chim ñaïi baøng cuûa thaùnh Gioan vaø con sö töû cuûa thaùnh Marcoâ. Döôùi nöõa laø 24 boâ laõo ñöùng thaønh 4 nhoùm 6 ngöôøi, moãi beân 2 nhoùm, mang khaên quaøng vaø caàm trieàu thieân, nhö taû trong saùch Khaûi Huyeàn. Cuoái cuøng beân döôùi laø thaùnh Phaoloâ beân traùi, vaø Pheâroâ beân phaûi.
Phiaù tröôùc Khaûi hoaøn moân laø töôïng hai thaùnh Pheâroâ do Iacometti taïc, vaø Phaoloâ do Revelli taïc. Maët sau khaûi hoaøn moân coøn veát tích caùc böùc khaûm ñaù maàu cuûa Pietro Cavallini.
Beân treân baøn thôø tuyeân xöng ñöùc tin laø caùi taùn do Arnolfo di Cambio vaø Pietro Cavallini taïc naêm 1285. Ñaây laø thí duï ñieån hình cuûa ngheä thuaät ñieâu khaéc vuøng Toscana, trung Italia, hoài theá kyû XIII.
Döôùi baøn thôø laø moä thaùnh nhaân beân treân coù taám bia moä khaéc "Phaoloâ Toâng Ñoà töû ñaïo". Phía treân coøn löu giöõ moät khuùc xích cuûa thaùnh nhaân trong suoát hai naêm bò tuø taïi Roma. Truôùc khi nhaø thôø bò chaùy coù hai loái vaøo hai beân, tín höõu coù theå ñi voøng ra phiaù sau sôø tay vaøo quan taøi ñöïng haøi coát thaùnh nhaân. Khi xaây laïi ngöôøi ta ñaõ bít hai loái vaøo. Hoài Naêm Thaùnh 2000 tín höõu ñaõ ñeà nghò môû laïi hai loái vaøo. Naêm 2006 ngöôøi ta ñaõ ñaøo bôùi ñeå loä cung thaùnh ñeàn thôø do hoaøng ñeá Costantino xaây hoài theá kyû thöù tö, ngöôïc chieàu vôùi ñeàn thôø hieän nay, cuõng nhö cho thaáy quan taøi ñaù ñöïng xöông thaùnh Phaoloâ.
Trong cung thaùnh coù böùc khaûm ñaù maàu do caùc chuyeân vieân Venezia laøm naêm 1220 döôùi thôøi Ñöùc Giaùo Hoaøng Onorio III (1216-1227). Chính giöõa laø Chuùa Kitoâ tay traùi caàm saùch Phuùc AÂm tay phaûi ban pheùp laønh theo kieåu veõ hy laïp, döôùi chaân Ngaøi laø Ñöùc Giaùo Hoaøng Onorio III ñang thôø laäy. Beân phaûi laø hai thaùnh Pheâroâ vaø Anreâ, beân traùi laø hai thaùnh Phaoloâ vaø Luca. Phía döôùi laø hình thaùnh giaù daùt ngoïc ñaët treân baøn thôø, hai thieân thaàn vaø Möôøi Thaùnh Toâng Ñoà, ñan só Ardinolfo vaø 5 Thaùnh Voâ Toäi. Ngai giaùm muïc vôùi hình chaïm noåi laø cuûa Pietro Tenerani. Beân treân laø tranh veõ cuûa Vincenzo Camuccini.
Trong gian ngang traàn vaø töôøng coù daùt ñaù caåm thaïch ñeïp vaø hieám, cuõng nhö caùc coät truï kieåu Ionien ñeàu thuoäc ñeàn thôø cuõ xöa kia. Hai ñaàu gian ngang laø hai baøn thôø baèng ñaù khoång töôùc vaø ngoïc löu ly Lapis lazuri, do nga hoaøng Nicola I daâng taëng.
Trong gian ngang beân traùi coù nhaø nguyeän I daâng kính thaùnh Stephano coù töôïng thaùnh nhaân do Rainaldi taïc. Nhaø nguyeän II daâng kính Thaùnh Giaù do Maderna xaây. Chính trong nhaø nguyeän naøy thaùnh Ignazio ñaõ cuøng 4 baïn ñaàu tieân khaán troïn ñôøi vaø thaønh laäp doøng Teân ngaøy 22 thaùng 4 naêm 1541. Beân traùi cöûa vaøo coù töôïng thaùnh Phaoloâ baèng goã thuoäc theá kyû XIII.
Caïnh baøn thôø tuyeân xöng ñöùc tin coù chaân neán Phuïc Sinh tuyeät ñeïp do Nicola di Angelo vaø Pietro Vassaletto taïc hoài theá kyû XII. Nhaø nguyeän I daâng kính thaùnh Lorenzo, do Gugliemo Calderini xaây coù tranh ba caùnh baèng caåm thaïch thuoäc theá kyû XV. Nhaø nguyeän II daâng kính thaùnh Bieån Ñöùc, oâng toå phong traøo vieän tu beân Taây Phöông, coù veû khaéc khoå, do kieán truùc sö Poletti xaây, moâ phoûng theo caên phoøng cuûa moät ñeàn thôø ngoaïi giaùo. Caùc coät laáy töø Veio veà. Caïnh cöûa nhaø nguyeän coù töôïng quyû ñang sôï haõi che maët khi thaáy moät em beù giô tay chaám nöôùc thaùnh. Ma quyû raát sôï ba thöù: nöôùc thaùnh, Thaùnh Giaù vaø Mình Thaùnh Chuùa.
Treân baøn thôø gian ngang beân phaûi coù böùc veõ caûnh Chuùa Gieâsu ñoäi trieàu thieân cho Ñöùc Meï cuûa hoïa só Giulio Romano. Töôïng thaùnh Bieån Ñöùc vaø thaùnh Scolastica em gaùi thaùnh nhaân do hai ñieâu khaéc gia Gnaccarini vaø Baini taïc.
Beân traùi baøn thôø laø cöûa vaøo nhaø nguyeän hoà röûa toäi vôùi caùc böùc bích hoïa thuoäc theá kyû XV. Caùc böùc khaûm ñaù maàu treân neàn nhaø nguyeän thuoäc theá kyû XIII. Phoøng beân caïnh coù töôïng Ñöùc Giaùo Hoaøng Gregorio XVI do Rinaldi taïc. Cöûa beân phaûi baøn thôø daãn vaøo saân trong cuûa tu vieän caùc cha doøng Bieån Ñöùc. Noù nhoû hôn nhöng ñöôïc baûo trì kyõ hôn saân trong tu vieän caïnh ñeàn thôø thaùnh Gioan Laterano. Haønh lang chung quanh saân trong trang hoaøng caùc coät soùng ñoâi chaïm troå vaø daùt ñaù maàu theo ñuû hình daïng raát myõ thuaät vaø coâng phu. Noù ñöôïc kieán truùc sö Pietro Vassaletto khôûi coâng xaây caát döôùi thôøi Ñöùc vieän phuï Pietro da Capua vaø hoaøn thaønh naêm 1214. Treân töôøng tröng baày caùc bia moä, baûn khaéc vaø di tích coå, trong soá ñoù coù töôïng Ñöùc Giaùo Hoaøng Bonifacio IX, quan taøi ñaù cuûa Pierre de Leùon beân treân coù chaïm troå hình Apollon vaø Marsyas, vaøi quan taøi baèng ñaù, hay baèng vöõa, vaø caùc hoäp ñöïng tro ngöôøi cheát. Beân traùi laø gian haøng baùn töôïng aûnh vaø vieän baûo taøng nhoû tröng baày caùc böùc tranh coøn soùt laïi sau vuï hoûa hoaïn, cuõng nhö moät soá taøi lieäu, caùc saùch haùt leã cheùp tay, vaø caùc baûn khaéc keå laïi coâng trình xaây caát ñeàn thôø vaø caûnh hoaû hoaïn naêm 1823. Beân caïnh coù moät phoøng nhoû tröng baày haøi coát caùc thaùnh, trong ñoù coù nhieàu só quan vaø bính lính Roma töû ñaïo. Trong tu vieän coøn giöõ caùnh cöûa ñoàng cuûa ñeàn thôø cuõ do Staurakios chaïm troå beân Costantinopoli naêm 1070, nhöng bò hö haïi nhieàu trong vuï hoaû hoaïn naêm 1823.
Treân loái ra baïn ñi qua böùc töôøng cuõ daày 3 meùt thuoäc ñeàn thôø cuõ do hoaøng ñeá Costantino xaây hoài theá kyû thöù IV. Tieáp ñeán coù caùc böùc hình keå laïi lòch söû tu söûa, naâng cao gian ngang ñeàn thôø, vò theá cuûa baøn thôø chính treân moä cuûa thaùnh Phaoloâ, taám bia moä, cuõng nhö hình vuï hoaû hoaïn vaø caûnh ñeàn thôø bò thieâu ruïi. Doïc loái ñi ra laø daáu tích caùc ñaàu coät bò hö haïi trong vuï hoaû hoaïn vaø moät soá coät gaãy ñoå coøn laïi. Beân traùi döôùi loøng ñaát vuøng ñaøo khaûo coå laø caùc daáu tích cuûa ñan vieän Bieån Ñöùc coù töø theá kyû thöù VII.
Linh Tieán Khaûi
(Radio Vatican)