Cuoäc baùch haïi Kitoâ höõu
lôùn nhaát lòch söû
Cuoäc baùch haïi Kitoâ höõu lôùn nhaát lòch söû.
Thoå Nhó Kyø (VietCatholic News 24-04-2015) - Ngaøy 24 thaùng Tö naêm 2015, kyû nieäm 100 naêm cuoäc dieät chuûng ngöôøi AÙcmeâni trong tay ngöôøi Thoå Nhó Kyø. Nhöng trong khi ngöôøi AÙcmeâni kyû nieäm vieäc gieát haïi 1 trieäu röôõi caùc tieàn nhaân cuûa hoï, thì ngöôøi Thoå möøng 100 naêm cuoäc chieán thaéng lôùn cuûa hoï ñoái vôùi löïc löôïng Ñoàng Minh taïi Gallipoli trong Theá Chieán I.
Baùc boû
Theo truyeàn thoáng, ngöôøi Thoå vaãn möøng chieán thaéng Gallipoli vaøo ngaøy 25 thaùng Tö, truøng vôùi ngaøy UÙc vaø Taân Taây Lan kyû nieäm gaàn 10,000 chieán binh cuûa hoï hy sinh taïi cuøng ñòa ñieåm naêm 1915 trong ngaøy hoï goïi laø Ngaøy ANZAC (Australia and New Zealand Army Corps). Nhöng naêm 2015, ngöôøi Thoå möøng chieán thaéng Gallipoli vaøo moät ngaøy tröôùc ñoù, töùc ngaøy 24 thaùng Tö naêm 2015, truøng vôùi ngaøy ngöôøi AÙcmeâni töôûng nieäm cuoäc dieät chuûng.
Taïi vieän baûo taøng quaân ñoäi ôû Istanbul, ban quaân nhaïc Janissary chôi laïi baûn quaân ca töøng ñoàng haønh vôùi caùc cuoäc chieán thaéng cuûa Ñeá Quoác Ottoman. Cuoäc chieán thaéng cuûa Mustafa Kemal Ataturk taïi Gallipoli, nôi caùc löïc löôïng Anh, Phaùp, UÙc vaø Taân Taây Lan bò baïi, coù nhieàu vaät tröng baøy taïi ñaây.
Tuy nhieân coù moät caên phoøng, khoâng deã tìm, daønh cho "Caùc Moái Lieân Heä Thoå-AÙcmeâni". ÔÛ cöûa ra vaøo caên phoøng naøy coù taám baûng cho bieát nhö sau: "muïc tieâu cuûa caùc luaän ñieäu thieáu chöùng côù cho raèng ñaây laø moät cuoäc dieät chuûng laø nhaèm laøm suy giaûm söùc maïnh cuûa Thoå Nhó Kyø ôû trong vuøng".
Treân töôøng ñaày nhöõng böùc hình coù tính lòch söû, nhöng khoâng coù böùc naøo cho thaáy moät ngöôøi AÙcmeâni bò gieát, toaøn laø hình aûnh ngöôøi Thoå ñöôïc coi laø bò haønh haï vaø saùt haïi" bôûi boïn cöôùp AÙcmeâni.
Neân bieát 1 trieäu röôõi ngöôøi AÙcmeâni trong caùc naêm töø 1915 tôùi 1923, laø naêm chính thöùc caùo chung Ñeá Quoác Ottoman vaø naêm ra ñôøi cuûa neàn taân coäng hoøa Thoå, moät laø bò saùt haïi hai laø bò toáng xuaát trong moät cuoäc di taûn baèng chaân trong reùt buoát vaø ñoùi khaùt vaø do ñoù cheát doïc ñöôøng. Hoï ñeàu laø Kitoâ höõu vì quoác gia cuûa hoï laø quoác gia ñaàu tieân toaøn toøng theo Kitoâ Giaùo vaøo naêm 301, tröôùc caû leänh aân xaù Kitoâ Giaùo cuûa Ñeá Quoác Roâma vaøo naêm 313 vaø bieán coá Kitoâ Giaùo ñöôïc Constantinoâ thöøa nhaän sau ñoù.
Thoå Nhó Kyø lyù luaän raèng chính ñoäng thaùi cuûa moät soá ngöôøi AÙcmeâni chieán ñaáu cho Nga choáng laïi Ñeá Quoác Ottoman ñaõ khieán cho vieäc toáng xuaát treân trôû thaønh caàn thieát. Nhöng ngöôøi AÙcmeâni noùi raèng ñieàu ñoù khoâng bao giôø bieän minh ñöôïc cuoäc tröøng phaït taäp theå vôùi moät soá löôïng töû vong khuûng khieáp nhö theá.
Quan ñieåm cuûa ngöôøi AÙcmeâni ñöôïc phaàn ñoâng söû gia theá giôùi thöøa nhaän vaø hieän coù hôn 20 quoác gia treân theá giôùi thöøa nhaän yù nieäm dieät chuûng aùp duïng cho bieán coá ñau thöông naøy. Trong soá caùc quoác gia thöøa nhaän yù nieäm naøy coù Toøa Thaùnh Vatican vaø trong vieäc kyû nieäm 100 naêm bieán coá naøy, Ñöùc Phanxicoâ laø ngöôøi leân tieáng nhieàu nhaát vaø to nhaát, khieán Thoå Nhó Kyø goïi ñaïi söù cuûa mình veà.
Chöùng côù lòch söû
Nhaân dòp naøy, nhaø söû hoïc Ñöùc Michael Hesemann cho bieát nhieàu chi tieát ñaùng löu yù, döïa vaøo 2,000 trang taøi lieäu cuûa vaên khoá maät Vatican, chöa heà ñöôïc coâng boá.
Theo Hesemann, laù thö Ñöùc Hoàng Y von Hartmann cuûa Cologne vieát naêm 1913 ñaõ laøm oâng tìm hieåu caën keõ bieán coá dieät chuûng treân. Ñaây laø laù thö göûi cho Thuû Töôùng Ñöùc yeâu caàu chính phuû can thieäp ñeå ngaên ngöøa cuoäc dieät chuûng ngöôøi AÙcmeâni sau khi quaân ñoäi Nga ruùt khoûi vuøng Ñoâng Baéc Thoå Nhó Kyø, moät cuoäc dieät chuûng ngaøi ví vôùi nhöõng cuoäc baùch haïi Kitoâ höõu thôøi xöa, nhaát laø cuoäc baùch haïi cuûa Diocletian ñaàu theá kyû thöù tö.
Ñöùc Hoàng Y nhaán maïnh raèng vì lieân heä gaàn guõi giöõa Ñöùc vaø Thoå Nhó Kyø neân toäi aùc naøy seõ gaây nhuïc nhaõ cho danh tieáng cuûa Ñöùc vaø taïo heä quaû cho nhieàu theá heä veà sau. Lôøi caûnh caùo naøy quaû coù tính tieân tri. Vì naêm 1939, khi ñaët keá hoaïch saùt haïi caùc phaàn töû öu tuù cuûa Ba Lan vaø nhieàu tai hoïa khoác lieät khaùc, Hitler noùi vôùi thuoäc haï: "lòch söû luoân ñöôïc vieát bôûi keû chieán thaéng, vaø, duø gì, ngaøy nay, coù ai coøn noùi tôùi Cuoäc Dieät Chuûng AÙcmeâni nöõa ñaâu?". Choái boû hay che ñaäy Cuoäc Dieät Chuûng AÙcmeâni ñaõ khieán Hitler taøn aùc ñoái vôùi Ba Lan vaø cuoäc taøn saùt ngöôøi Do Thaùi. Neáu baïn khoâng noùi söï thaät, lòch söû seõ luoân töï laëp laïi.
Nhaän ñònh treân hoaøn toaøn phaûn aûnh nhaän ñònh cuûa Ñöùc Phanxicoâ raèng "che daáu hay baùc boû toäi aùc cuõng gioáng nhö ñeå cho veát thöông tieáp tuïc chaåy maùu maø khoâng chòu baêng boù cho noù!"
Nhôø vaên khoá maät cuûa Vatican môû cöûa naêm 2008, oâng ñaõ luïc loïi ñöôïc hôn 2,000 trang taøi lieäu gaàn nhö chöa ñöôïc coâng boá, nghieân cöùu hay ñaùnh giaù. Ngoaøi ra, oâng coøn tìm hieåu nhieàu coâng trình cuûa caùc söû gia nhö Kevorkian, Dadrian vaø nhieàu ngöôøi khaùc. OÂng cuõng khai thaùc caùc taøi lieäu baèng tieáng Ñöùc, do caùc só quan vaø caùc nhaø ngoaïi giao laøm vieäc taïi Ñeá Quoác Ottoman, löu tröõ taïi Boä Ngoaïi Giao Ñöùc. OÂng coøn döïa vaøo caùc phuùc trình ngoaïi giao cuûa Hoa Kyø, nhaát laø phuùc trình cuûa Ñaïi Söù Hoa Kyø taïi Constantinople, Henry Morgenthau; vaø dó nhieân caû phuùc trình tình baùo cuûa Anh, Phaùp vaø caùc phuùc rình ngoaïi giao cuûa YÙ ôû Thoå Nhó Kyø. Nhöng theo oâng, caùc taøi lieäu cuûa Vatican laø hay nhaát, laø nguoàn taøi lieäu thoâng tin haïng nhaát.
Caên cöù vaøo nguoàn taøi lieäu phong phuù nhö treân, Hesemann cho hay caùc cuoäc taøn saùt dieãn ra sau khi ngöôøi Thoå luïc tìm vuõ khí taïi caùc nhaø ngöôøi AÙcmeâni, heã thaáy suùng oáng, hoï cho laø baèng chöùng aâm möu hay keá hoaïch noåi loaïn. Keát luaän aáy phi lyù vì ngöôøi ôû thoân queâ giöõ vuõ khí chæ ñeå töï veä. Theá laø moïi ñaøn oâng ñeàu bò baét, bò tra taán, bò daãn ra ngoaøi thò traán hay laøng maïc ñeå taøn saùt. Khoûi phaûi toáng xuaát.
Coøn phuï nöõ, treû em, ngöôøi giaø thì buoäc phaûi cuoác boä di taûn ñi nôi khaùc, xa haøng traêm daëm, qua ñoài nuùi vuøng cao nguyeân Anatolia, thöôøng laø khoâng thöïc phaåm vaø nöôùc uoáng. Ngay caû nöôùc soâng treân ñöôøng, hoï cuõng bò caám uoáng. Hoï bò haõm hieáp vaø cöôùp boùc bôûi caùc boä laïc sôn cöôùc, bôûi nhöõng ngöôøi tuø ñöôïc thaû vaø bôûi chính quaân thaùp tuøng, vaø trong soá ít ngöôøi soáng thoaùt caùc cuoäc leâ böôùc ñöôøng tröôøng naøy, nhieàu ngöôøi bò boû rôi traàn truoàng, baån thæu vaø tuûi nhuïc giöõa caùi naéng nhö thieâu cuûa maët trôøi Thoå vaø caùi laïnh giaù buoát veà ñeâm.
Tuy nhieân, 350,000 ngöôøi cuõng tôùi ñöôïc Sa Maïc Syria. Hoï bò ñöa vaøo traïi taäp trung, khoâng thöïc phaåm, raát ít nöôùc uoáng vaø ñuû thöù beänh dòch. Roài sau ñoù khoaûng nöûa naêm, hoï laïi buoäc phaûi laøm moät cuoäc leâ böôùc môùi vaøo sa maïc saâu hôn hoaëc bò thaûm saùt. Cuoái cuøng chæ coøn vaøi chuïc ngaøn ngöôøi soáng soùt. Trong ñoù, raát nhieàu treû moà coâi.
Ñoïc caùc chöùng töø cuûa naïn nhaân, khoâng ai caàm ñöôïc nöôùc maét. Coù nhöõng nöõ tu bò haõm hieáp vaø quaàn aùo bò laáy maát. Nhieàu ngöôøi hoùa ñieân sau ñoù vì khoâng chòu ñöïng noåi nhöõng giaác mô haõi huøng. Coù nhöõng baø meï lieäng con xuoáng vöïc, xuoáng soâng, ñeå chuùng cheát, khoûi phaûi chòu ñau ñôùn nhö hoï phaûi chòu. Töï töû dieãn ra haøng ngaøy.
Trong voøng maáy thaùng, daân chuùng Mosul vaø nhieàu thaønh phoá khaùc, dó nhieân laø ngöôøi Hoài Giaùo, ñöôïc chính phuû khuyeân ñöøng uoáng nöôùc soâng vì noù bò oâ nhieãm bôûi haøng ngaøn xaùc cheát töø hai con soâng Euphrate vaø Tigris doàn veà. Taát caû ñeàu coù taøi lieäu chöùng minh. Nhöng chính phuû Thoå vaãn chính thöùc baùc boû.
Moät cuoán saùch cuûa Boä Du Lòch Thoå, töïa laø "2,000 naêm lòch söû Thoå Nhó Kyø", coù ñoaïn vieát nhö sau: "chính phuû Ottoman quyeát ñònh rôøi cö caùc ngöôøi AÙcmeâni töøng can döï vaøo cuoäc noåi loaïn tôùi moät nôi an toaøn hôn, töùc Syria vaø Lebanon... Dieãn trình rôøi cö naøy ñöôïc thi haønh heát söùc thaønh coâng vì phaàn lôùn ngöôøi AÙcmeâni ñöôïc chuyeån tôùi Syria an toaøn".
Chính phuû Thoå Nhó Kyø cuõng laøm heát caùch ñeå deïp boû vieäc coi bieán coá treân laø dieät chuûng trong caùc saùch giaùo khoa treân theá giôùi hoaëc ngaên caûn vieäc nhìn nhaän noù laø dieät chuûng.
Dó nhieân, baïn coù theå tranh luaän veà vieäc ñònh nghóa chöõ dieät chuûng. Nhöng ñoái vôùi Lieân Hieäp Quoác töø naêm 1948, baát cöù cuoäc taøn saït taäp theå moät nhoùm ngöôøi, duø laø nhoùm toân giaùo, hay moät daân toäc ñeàu laø dieät chuûng.
Lyù do toân giaùo
Vì xeùt cho cuøng, ngöôøi AÙcmeâni bò gieát khoâng haún vì hoï laø ngöôøi AÙcmeâni cho baèng vì hoï laø Kitoâ höõu. Caùc phuï nöõ AÙcmeâni thöôøng ñöôïc ñeå yeân neáu chòu trôû laïi Hoài Giaùo, roài keát hoân vôùi ngöôøi Thoå hay bò baùn laøm noâ leä ôû chôï hay ôû caùc oå ñieám. Ít nhaát, hoï ñöôïc soáng thoaùt. Vaø ñieàu naøy chöùng toû ngöôøi AÙcmeâni bò gieát vì hoï laø Kitoâ höõu. Ngöôøi Syria cuõng bò gieát vì cuøng moät lyù do.
Bôûi theá, Hesemann coi ñaây vöøa laø cuoäc dieät chuûng, ñuùng nhö ñònh nghóa cuûa Lieân Hieäp Quoác, vöøa laø cuoäc baùch haïi Kitoâ Höõu lôùn nhaát lòch söû, khi 2 trieäu röôõi ngöôøi bò gieát: 1 trieäu röôõi ngöôøi AÙcmeâni vaø 1 trieäu Kitoâ höõu Syria vaø Hy Laïp.
Ñaây cuõng laø nhaän ñònh cuûa moät chuyeân gia khaùc veà Vatican, nöõ kyù giaû Franca Giansoldati cuûa tôø Il Messaggero. Coâ laø taùc giaû cuoán saùch môùi xuaát baûn töïa laø "La Marcia Senza Ritorno: Il Genocidio Armeno (Cuoäc Dieãn Haønh Khoâng Ñöôøng Veà. Cuoäc Dieät Chuûng AÙcmeâni). Trong moät cuoäc phoûng vaán môùi ñaây cuûa Zenit, coâ cho hay "cuoäc dieät chuûng ngöôøi AÙcmeâni phaùt sinh töø caùc lyù do chính trò vaø kinh teá, vì Ñeá Quoác Ottoman tuyeät ñoái maéc nôï vaø do ñoù phaûi tröng thu taøi saûn cuûa ngöôøi AÙcmeâni, voán laø thieåu soá heát söùc giaàu coù. Tuy nhieân, yeáu toá caên baûn ñeå hieåu saéc thaùi toân giaùo cuûa cuoäc taän dieät naøy laø söï kieän: ñeå töï cöùu mình, moät thieåu soá raát nhoû caùc ngöôøi AÙcmeâni ñaõ quyeát ñònh theo Hoài Giaùo vaø töø boû Kitoâ Giaùo. Töùc vieäc hoï quyeát ñònh "töï ñoàng hoùa" vôùi ngöôøi Hoài Giaùo Thoå Nhó Kyø. Vaø quaû hoï ñöôïc cöùu soáng. Taát caû! Cho neân, xeùt cho cuøng, söï kieän toân giaùo trong keá hoaïch xoùa saïch nhöõng ngöôøi naøy khoûi maët ñaát, nhö Ñaïi Söù Myõ Morgenthau vieát trong phuùc trình cuûa oâng, neáu thoaït ñaàu chöa coù tính quyeát ñònh, thì chaúng bao laâu sau ñaõ trôû thaønh chaát daàu löûa laøm chaùy buøng loøng thuø haän, khieán ngöôøi ta ñi saên luøng nhöõng ngöôøi khaùc vôùi mình".
Coâng Giaùo AÙcmeâni vaø Toâng Truyeàn AÙcmeâni
Thieån nghó nhaân dòp naøy, neân noùi vaøi ñieàu veà AÙcmeâni vaø Kitoâ giaùo taïi quoác gia naøy. AÙcmeâni, teân chính thöùc hieän nay laø Coäng Hoøa AÙcmeâni, moät quoác gia ñoài nuùi toïa laïc taïi vuøng Nam Caucasus thuoäc Taây AÙ, taây giaùp Thoå Nhó Kyø, baéc giaùp Georgia, ñoâng giaùp Azerbaijan vaø nam giaùp Iran. Dieän tích nöôùc naøy laø 29,743 caây soá vuoâng, vôùi daân soá 3,018,854. Ñaây laø moät quoác gia daân chuû, ñoäc vieän, ña ñaûng vôùi moät gia taøi vaên hoùa laâu ñôøi. Phoù vöông quoác (satrapy) AÙcmeâni töøng ñöôïc thieát laäp trong theá kyû thöù 6 tröôùc CN. Qua theá kyû thöù nhaát tröôùc CN, vöông quoác AÙcmeâni ñaït tôùi cao ñieåm cuûa noù döôùi thôøi Tigranes Ñaïi Vöông. Noù laø quoác gia ñaàu tieân treân theá giôùi nhaän Kitoâ Giaùo laøm toân giaùo chính thöùc cuûa mình giöõa cuoái theá kyû thöù ba vaø ñaàu theá kyû thöù tö, nieân hieäu chính thöùc laø naêm 301, trôû thaønh quoác gia Kitoâ Giaùo thöù nhaát. Ngoaøi ra, coøn coù moät coâng quoác (principality) sau bieán thaønh vöông quoác, döôùi danh Nghóa Vöông Quoác AÙcmeâni ôû Cilicia treân bôø Ñòa Trung Haûi, giöõa caùc theá kyû 11 vaø 14.
Giöõa theá kyû thöù 16 vaø ñaàu theá kyû 19, laõnh thoå AÙcmeâni bao goàm Ñoâng AÙcmeâni vaø Taây AÙcmeâni rôi vaøo aùch thoáng trò cuûa hai ñeá quoác thuø nghòch nhau laø Ottoman vaø Ba Tö. Hai ñeá quoác naøy thay nhau chieám ñoùng AÙcmeâni. Giöõa Theá kyû thöù 19, Ñoâng AÙcmeâni bò Nga chieám ñoùng, Taây AÙcmeâni tieáp tuïc bò Ñeá Quoác Ottoman thoáng trò. Trong Theá Chieán I, ngöôøi AÙcmeâni soáng treân maûnh ñaát cha oâng trong Ñeá Quoác Ottoman, bò taän dieät moät caùch coù heä thoáng trong cuoäc Dieät Chuûng Ngöôøi AÙcmeâni nhö ñaõ noùi ôû treân.
Sau gaàn 600 naêm khoâng coù nhaø nöôùc, AÙcmeâni daønh ñöôïc ñoäc laäp naêm 1918. Tuy nhieân, Coäng Hoøa AÙcmeâni Ñaàu Tieân, bò bao vaây bôûi caùc quoác gia thuø nghòch, ñaõ bò Xoâ Vieát hoaù naêm 1920. Giöõa caùc naêm 1922 vaø 1991, AÙcmeâni laø thaønh phaàn cuûa Lieân Bang Xoâ Vieát. Coäng Hoøa AÙcmeâni hieän nay trôû thaønh ñoäc laäp naêm 1991.
Coäng Hoøa AÙcmeâni thöøa nhaän Giaùo Hoäi Toâng Truyeàn AÙcmeâni, Giaùo Hoäi quoác gia xöa nhaát treân theá giôùi, laø ñònh cheá toân giaùo ñeä nhaát ñaúng cuûa quoác gia. Goác gaùc Giaùo Hoäi Toâng Truyeàn AÙcmeâni coù töø theá kyû thöù nhaát. Theo truyeàn thoáng, Giaùo Hoäi naøy ñöôïc chính hai toâng ñoà cuûa Chuùa Gieâsu laø 2 Thaùnh Thañeâo vaø Baùctoâloâmeâoâ tôùi AÙcmeâni giaûng Ñaïo giöõa caùc naêm 40 vaø 60 Coâng Nguyeân, thaønh laäp.
Giaùo Hoäi naøy thoáng thuoäc Chính Thoáng Giaùo Ñoâng Phöông. Theo baûn tin cuûa Catholic World News ngaøy 23 thaùng Tö naêm 2015, Giaùo Hoäi naøy taùch rôøi khoûi Toøa Thaùnh (Coâng Giaùo) ngay sau Coâng Ñoàng Canxeâñoan naêm 451. Hieän nay noù coù 6 trieäu tín höõu trong khi Giaùo Hoäi Coâng Giaùo AÙcmeâni, hoaøn toaøn hieäp thoâng vôùi Toøa Thaùnh, chæ coù 376,000 tín höõu. Con soá naøy phuø hôïp vôùi tyû soá 93% trong baøi chính cuûa Wikipedia noùi chung veà Armenia. Nhöng khi Baùch Khoa Môû naøy noùi rieâng tôùi Giaùo Hoäi Toâng Truyeàn AÙcmeâni vaø Giaùo Hoäi Coâng Giaùo AÙcmeâni, thì con soá tín höõu coù khaùc: 9 trieäu cho Giaùo Hoäi Toâng truyeàn vaø 1 trieäu cho Giaùo Hoäi Coâng Giaùo, tyû soá hôn 11%.
Ñaïi keát maùu
Duø sao, ngöôøi Coâng Giaùo AÙcmeâni vaãn laø thieåu soá giöõa caùc Kitoâ höõu AÙcmeâni. Tuy nhieân ñieàu naøy khoâng ngaên caûn caùc vò Giaùo Hoaøng, töø ñöùc Beâneâñíctoâ XV cuûa ñaàu theá kyû 20, vaøo ngay luùc xaåy ra cuoäc dieät chuûng, cho tôùi ñöùc Ñöông Kim Giaùo Hoaøng Phanxicoâ, heát loøng leân tieáng beânh vöïc chính nghóa cuûa ngöôøi AÙcmeâni. Caùc ngaøi laø tieáng noùi maïnh meõ nhaát, kieân trì nhaát, can ñaûm nhaát choáng laïi baïo löïc ñoái vôùi ngöôøi AÙcmeâni, duø baïo löïc naøy ñaõ xaåy ra caùch nay 100 naêm.
Caùch rieâng, Ñöùc Phanxicoâ coøn laøm moät cöû chæ minh nhieân hôn nöõa qua vieäc naâng moät vò thaùnh ngöôøi AÙcmeâni leân haøng tieán só Giaùo Hoäi, moät danh döï chæ coù 36 ngöôøi ñöôïc höôûng trong suoát lòch söû 21 theá kyû cuûa Giaùo Hoäi, ñoù laø Thaùnh Greâgoârioâ thaønh Narek, noåi tieáng veà caùc tröôùc taùc vaø chuù giaûi ñaày chaát thô vaø ñöôïc toân kính nhö moät trong caùc nhaân vaät vó ñaïi nhaát cuûa tö duy toân giaùo AÙcmeâni. Cuoán "Saùch Ai Ca", saùch caàu nguyeän cuûa ngaøi, ñöôïc coi laø moät trong caùc kieät taùc vaø hieän vaãn coøn ñöôïc coi laø moät aùng vaên tuyeät haûo cuûa neàn vaên chöông AÙcmeâni.
Trong thaùnh leã töôûng nieäm bieán coá dieät chuûng AÙcmeâni taïi Vatican, Ñöùc Phanxicoâ giaûi thích vôùi ngöôøi AÙcmeâni lyù do haønh ñoäng cuûa ngaøi vaø cuûa caùc vò tieàn nhieäm. Ngaøi noùi: "Ñieàu caàn thieát, vaø quaû laø moät boån phaän phaûi laøm laø toân kính kyù öùc veà hoï, vì baát cöù khi naøo kyù öùc môø nhaït ñi thì coù nghóa söï aùc ñeå maëc caùc thöông tích möng muû. Che daáu hay baùc boû toäi aùc cuõng gioáng nhö ñeå maëc caùc veát thöông tieáp tuïc chaåy maùu maø khoâng chòu baêng boù cho noù".
Trong thoâng ñieäp göûi chung cho ngöôøi AÙcmeâni, ngaøi vieát theâm: "Traùch nhieäm khoâng nhöõng cuûa daân toäc AÙcmeâni vaø cuûa Giaùo Hoäi hoaøn vuõ maø coøn cuûa toaøn theå gia ñình nhaân loaïi laø phaûi nhaéc laïi taát caû nhöõng gì ñaõ xaåy ra, ñeå nhöõng caûnh caùo töø thaûm kòch naøy gìn giöõ chuùng ta ñöøng rôi vaøo baát cöù kinh hoaøng naøo töông töï nöõa, vì noãi kinh hoaøng naøy choáng laïi Thieân Chuùa vaø phaåm giaù con ngöôøi. Thöïc vaäy, caû ngaøy nay nöõa, caùc tranh chaáp naøy ñoâi luùc thoaùi hoùa thaønh nhöõng baïo löïc khoâng theå naøo bieän minh ñöôïc, bò khuaáy ñoäng bôûi vieäc khai thaùc caùc dò bieät saéc toäc vaø toân giaùo. Taát caû caùc vò ñöùng ñaàu caùc chính phuû vaø caùc cô quan Lieân Hieäp Quoác ñöôïc keâu goïi phaûn khaùng caùc toäi aùc naøy baèng moät yù thöùc traùch nhieäm cöông quyeát, khoâng nhöôøng böôùc tröôùc baát cöù haøm hoà hay thoaû hieäp naøo".
Tuy nhieân, theo ngaøi töôûng nieäm cuõng neân laø moät cô hoäi ñeå môû loøng ra tha thöù, voán laø nguoàn taïo bình an vaø hy voïng môùi. Ngaøi nhaéc laïi chính lôøi leõ cuûa vò Taân Tieán Só Hoäi Thaùnh, ngöôøi ñoàng höông cuûa hoï, Thaùnh Greâgoârioâ thaønh Narek: "Laïy Chuùa, xin haõy nhôù ñeán caû nhöõng ngöôøi trong nhaân loaïi voán laø keû thuø cuûa chuùng con, vaø vì ích lôïi cuûa hoï, xin ban cho hoï söï tha thöù vaø thöông xoùt... Ñöøng trieät haï nhöõng keû baùch haïi con, nhöng haõy söûa ñoåi hoï, nhoå taän reã nhöõng con ñöôøng xaáu xa cuûa theá gian naøy, vaø caáy troàng ñieàu thieän trong con vaø trong hoï" (Saùch Ai Ca, LXXIII).
Vaø leõ dó nhieân, lyù do saâu xa nhaát vaãn laø "ñaïi keát maùu". Ngaøi vieát theâm: "Mong cho doøng maùu ñoå ra ñem laïi pheùp laï hôïp nhaát troïn veïn giöõa caùc moân ñeä Chuùa Kitoâ. Caùch rieâng, mong sao caùc daây lieân keát baèng höõu huynh ñeä voán hôïp nhaát Giaùo Hoäi Coâng Giaùo vaø Giaùo Hoäi Toâng Truyeàn AÙcmeâni ñöôïc taêng cöôøng. Chöùng taù cuûa bieát bao anh chò em khoâng ngöôøi choáng ñôõ töøng hy sinh maïng soáng vì ñöùc tin keát hôïp moïi tuyeân tín khaùc nhau: chính ñaïi keát baèng maùu ñaõ daãn Thaùnh Gioan Phaoloâ II ñeán vieäc cöû haønh chung moïi vò töû ñaïo cuûa theá kyû 20 nhaân Naêm Thaùnh 2000. Vieäc cöû haønh cuûa chuùng ta hoâm nay cuõng ñöôïc ñònh vò trong ngöõ caûnh thieâng lieâng vaø coù tính Giaùo Hoäi naøy. Caùc ñaïi dieän cuûa hai Giaùo Hoäi chuùng ta ñang tham döï bieán coá naøy, bieán coá maø nhieàu tín höõu cuûa chuùng ta treân khaép theá giôùi ñang hieäp yù moät caùch thieâng lieâng, trong moät daáu chæ phaûn aûnh treân maët ñaát söï hieäp thoâng troïn veïn ñang hieän höõu giöõa caùc linh hoàn treân thieân ñaøng".
Vuõ Van An