Ñöùc Phanxicoâ thaúng thöøng goïi
cuoäc baùch haïi ngöôøi AÙcmeâni laø toäi dieät chuûng
Ñöùc Phanxicoâ thaúng thöøng goïi cuoäc baùch haïi ngöôøi AÙcmeâni laø toäi dieät chuûng.
Roma (VietCatholic News 13-04-2015) - Caùch nay 100 naêm, Ñeá Quoác Ottoman (Thoå Nhó Kyø) ñaõ saùt haïi khoaûng 1.5 trieäu ngöôøi AÙcmeâni, moät vieäc ñöôïc Toøa Thaùnh coi laø "toäi dieät chuûng ñaàu tieân cuûa thôøi hieän ñaïi".
Phuïng vuï giaùo hoaøng ngaøy 12 thaùng Tö naêm 2015 laø moät phaàn trong chieán dòch bao quaùt hôn cuûa ngöôøi AÙcmeâni nhaèm giöõ cho caùc kyû nieäm ñau thöông cuûa hoï soáng ñoäng. Chieán dòch naøy bao goàm vieäc keùo chuoâng taïi caùc nhaø thôø AÙcmeâni khaép theá giôùi vaøo ngaøy 23 thaùng Tö naêm 2015 luùc 19 giôø 15. Giôø naøy ñöôïc choïn ñeå töôûng nieäm naêm 1915 moät caùch bieåu töôïng. Caùc chuoâng khaép theá giôùi seõ ñöôïc vang leân, ngoaïi tröø Thoå Nhó Kyø, nôi moät soá nhoû caùc nhaø thôø vaãn coøn hoaït ñoäng, laø seõ ôû yeân laëng.
Ñöùc Phanxicoâ, töø laâu, voán hieåu roõ noãi thoáng khoå giaùng xuoáng thieåu soá AÙcmeâni taïi Thoå Nhó Kyø. Ngaøi töøng toå chöùc moät buoåi phuïng vuï ñaïi keát ñeå töôûng nhôù bieán coá treân taïi Buenos Aires naêm 2006.
Dòp treân, Ñöùc Hoàng Y Jorge Mario Bergoglio tuyeân boá raèng "Hoâm nay chuùng ta tôùi ñaây ñeå caàu nguyeän cho daân toäc naøy, moät daân toäc vaãn chöa ñöôïc thuï höôûng nhaân quyeàn". Ngaøi keâu goïi "chaám döùt söï im laëng cuûa ñeá quoác", coù yù aùm chæ Ñeá Quoác Ottoman vaø nhöõng ngöôøi keá vò hoï ôû Thoå Nhó Kyø ngaøy nay. Ngaøi cho hay: nhìn nhaän nhöõng gì ñaõ xaåy ra "seõ ñem laïi bình an cho daân toäc AÙcmeâni".
Moät trieäu röôõi ngöôøi AÙcmeâni bò thaûm saùt
Caùc hoïc giaû tin raèng khoaûng 1.5 trieäu ngöôøi AÙcmeâni ñaõ cheát vì caùc coá gaéng nhaèm xua ñuoåi hoï vaø caùc nhoùm thieåu soá khaùc khoûi queâ höông cuûa hoï taïi Thoå Nhó Lyø ngaøy nay sau Theá Chieán I. Bieán coá naøy voán ñöôïc coi laø toäi dieät chuûng ñaàu tieân cuûa Theá Kyû 20, vaø laø tieàn thaân cuûa nhöõng thaûm khoác sau naøy nhö cuoäc thaûm saùt cuûa Quoác Xaõ Ñöùc vaø Khôøme Ñoû Cambodia.
Nhieàu quan saùt vieân cuõng thaáy ñieån hình dieät chuûng AÙcmeâni trong chieán dòch hieän nay cuûa ISIS, moät toå chöùc töï xöng mình laø "moät cheá ñoä vöông giaùo trò" (caliphate) muïc ñích laø xua ñuoåi caùc Kitoâ höõu vaø caùc nhoùm thieåu soá khaùc khoûi caùc laõnh thoå nôi chuùng hieän kieåm soaùt.
Leã töôûng nieäm cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng vaøo ngaøy 12 thaùng Tö naêm 2015 chaéc chaén seõ gaây tranh caõi ngoaïi giao vì Thoå Nhó Kyø voán chính thöùc nhaán maïnh raèng ñieàu xaåy ra caùch nay moät theá kyû chæ laø keát quaû cuûa noäi chieán vaø baát oån. Hoï cho raèng con soá töû vong cuûa ngöôøi AÙcmeâni ñaõ bò thoåi phoàng. Vaû laïi, moät soá raát lôùn ngöôøi Thoå, ngöôøi Kurds vaø ngöôøi AÛ Raäp cuõng ñaõ cheát trong dòp naøy.
Ngöôøi ta coù theå thoaùng nhaän ra tính nhaäy caûm cuûa vuï vieäc khi, trong cuoäc vieáng Thoå Nhó Kyø 3 ngaøy vaøo naêm 2014, Ñöùc Giaùo Hoaøng Phanxicoâ ñaõ khoâng nhaéc chi tôùi toäi dieät chuûng naøy. Khi ñöôïc moät phoùng vieân hoûi, ngaøi chæ cho hay ngaøi hy voïng coù ñöôïc "nhöõng cöû chæ hoøa giaûi nhoû" nhö vieäc môû cöûa bieân giôùi Thoå Nhó Kyø/AÙcmeâni.
Khoaûng 22 quoác gia, trong ñoù coù Uruguay, Syùp, Nga, Ñöùc, AÙ Caên Ñình, Phaùp, YÙ, Venezuela vaø Vatican, chính thöùc nhìn nhaän cuoäc thaûm saùt naøy laø dieät chuûng. ÔÛ Hoa Kyø, hieän ñang coù moät nghò quyeát veà vaán ñeà naøy taïi Haï Nghò Vieän, duø 43 tieåu bang ñaõ thoâng qua nghò quyeát thöøa nhaän toäi dieät chuûng naøy. Rieâng Thoå Nhó Kyø luoân luoân cöïc löïc phaûn ñoái khi coù moät quoác gia naøo söû duïng haïn töø naøy, trong ñoù, coù vieäc hoï göûi coâng haøm chính thöùc phaûn ñoái Ñöùc Phanxicoâ khi ngaøi söû duïng haïn töø naøy caùch nay hai naêm.
Nhaø baùo YÙ, oâng Marco Tosatti, ngöôøi töøng vieát roäng daøi veà vieäc ngöôøi AÙcmeâni bò baùch haïi döôùi tay ngöôøi Thoå, cho hay: ñaây khoâng haún chæ laø cuoäc tranh luaän cuûa caùc nhaø söû hoïc, maø laø moät vaán ñeà Thoå Nhó Kyø "phaûi chòu traùch nhieäm veà quaù khöù cuûa hoï".
Tosatti noùi raèng phaàn lôùn lòch söû 600 naêm cuûa hoï, Ñeá Quoác Ottoman voán töï haøo veà tính ña saéc toäc vaø ña toân giaùo cuûa mình. Tuy nhieân, khi ñeá quoác naøy baét ñaàu tan raõ vaøo ñaàu theá kyû 20, caùc kieán truùc sö cuûa taân Thoå Nhó Kyø, voán theo chuû nghóa duy quoác gia, quyeát ñònh raèng caùc nhoùm thieåu soá "caàn phaûi ra ñi... vì hoï gaây nan ñeà cho yù nieäm veà moät quoác gia vôùi moät saéc toäc vaø moät toân giaùo duy nhaát".
Ngöôøi Hy Laïp, ngöôøi Baûo Gia Lôïi vaø ngöôøi AÙcmeâni ôû Thoå Nhó Kyø ñeàu bò ñaët döôùi aùp löïc maïnh. Ñeâm ngaøy 24 thaùng Tö naêm 1915, hôn 200 nhaø laõnh ñaïo cuûa coäng ñoàng AÙcmeâni taïi nôi ngaøy nay coù teân laø Istanbul ñaõ bò baét vaø phaàn lôùn bò haønh quyeát, khôûi ñaàu cho moät cuoäc taøn saùt coù heä thoáng vaø cöôõng böùc rôøi cö keùo daøi cho tôùi taän naêm 1923.
Taïp chí cuûa Doøng Teân, Civiltaø Cattolica, gaàn ñaây coù cho ñaêng caùc con soá thoáng keâ cho thaáy: khi caùc vuï thaûm saùt treân baét ñaàu, coù 98,800 ngöôøi Coâng Giaùo AÙcmeâni soáng ôû Thoå Nhó Kyø, chæ 33,900 ngöôøi soáng thoaùt. Trong soá 156 nhaø thôø vaø nhaø nguyeän, cuoái cuøng chæ coøn laïi 20, vaø trong soá 110 cô sôû truyeàn giaùo, naêm 1923, chæ coøn laïi 10.
Theo Tossati, moät trong caùc lyù do khieán Thoå Nhó Kyø khoù thöøa nhaän toäi dieät chuûng laø söï kieän: Nhaø nöôùc môùi cuûa Thoå Nhó Kyø, thaønh laäp naêm 1923, ñaõ vaáy maùu AÙcmeâni ngay trong caùc vieân ñaù xaây neàn cuûa hoï.
Moät nhaân toá khaùc, theo oâng, laø söï kieän: ôû Trung Ñoâng, moät quoác gia chòu xin loãi laø moät quoác gia töï ñaët mình vaøo theá yeáu. Tuy nhieân, oâng baûo, ngay ñoái vôùi nhieàu ngöôøi ôû Thoå Nhó Kyø, khoâng theå daáu maõi ñieàu voán ñaõ hieån nhieân. Coù nhieàu taøi lieäu, keå caû cuoán nhaät kyù cuûa moät trong caùc cha ñeû cuûa taân Thoå Nhó Kyø, chi tieát hoùa con soá töû vong.
Leã töôûng nieäm ôû Vatican dieãn ra 12 ngaøy tröôùc ngaøy thöïc söï kyû nieäm 100 naêm. Toå chöùc tröôùc leã naøy giuùp moïi coäng ñoàng AÙcmeâni tham döï ñöôïc Thaùnh Leã do Ñöùc Phanxicoâ cöû haønh vaøo Chuùa Nhaät Loøng Chuùa Thöông Xoùt.
Thöôïng Phuï Coâng Giaùo AÙcmeâni laø Nerses Bedros XIX, cuøng vôùi caùc giaùm muïc AÙcmeâni, ñeàu ñaõ tham döï. Thöôïng Phuï Patriarch Karekin II cuûa Giaùo Hoäi Toâng Truyeàn AÙcmeâni vaø Catholicos Aram I, ñöùng ñaàu Giaùo Hoäi Catholicosate cuûa Cilicia cuõng ñaõ tham döï.
Caùc vò giaùo hoaøng vaø cuoäc thaûm saùt ngöôøi AÙcmeâni
Tröôùc khi ñöôïc baàu laøm giaùo hoaøng, Ñöùc Phanxicoâ ñaõ nhaéc tôùi toäi dieät chuûng ngöôøi AÙcmeâni roài, trong moät loaït ñaøm thoaïi vôùi ngöôøi baïn AÙ Caên Ñình cuûa ngaøi laø Giaùo Só Do Thaùi Abraham Skorka, thu thaäp thaønh cuoán "Noùi Veà Trôøi vaø Ñaát" xuaát baûn naêm 2010. Vò giaùo hoaøng töông lai naøy noùi raèng theá giôùi "röûa tay" trong khi vuï thaûm saùt haøng loaït naøy dieãn ra.
Ngaøi vaãn duy trì laäp tröôøng treân khi leân ngoâi giaùo hoaøng. Thaùng Saùu naêm 213, ngaøi chaøo möøng Nerses Bedros XIX Tarmouni, Thöôïng Phuï Coâng Giaùo AÙcmeâni, tôùi Vatican trong moät buoåi yeát kieán rieâng, cuøng ñi coù ngöôøi con gaùi cuûa moät naïn nhaân dieät chuûng. Ñöùc Phanxicoâ caàm tay coâ vaø noùi vôùi coâ: "Cuoäc dieät chuûng cuûa chuùng con laø cuoäc dieät chuûng ñaàu tieân cuûa theá kyû 20".
Ngay sau ñoù, ngoaïi tröôûng Thoå Nhó Kyø moâ taû lôøi tuyeân boá cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng laø "hoaøn toaøn khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc", khieán phaùt ngoân vieân Toøa Thaùnh phaûi noùi raèng nhaän ñònh naøy khoâng heà laø moät tuyeân ngoân chính thöùc hay coâng khai, vaø do ñoù, khoâng taïo neân lôøi quaû quyeát coâng khai naøo veà vieäc thöøa nhaän toäi dieät chuûng.
Tuy nhieân, lôøi leõ cuûa Ñöùc Phanxicoâ hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi lôøi leõ cuûa caùc vò tieàn nhieäm. Caùc vò naøy cuõng töøng leân tieáng ñeà caäp tôùi vieäc taän dieät ngöôøi AÙcmeâni coù heä thoáng.
Thaùng 11 naêm 2000, Ñöùc Gioan Phaoloâ II vaø Thöôïng Phuï AÙcmeâni Karekin II kyù moät tuyeân boá chung noùi raèng "cuoäc dieät chuûng AÙcmeâni, khôûi ñaàu cho theá kyû, laø phaàn môû ñaàu cho nhöõng khuûng khieáp tieáp theo".
Khi Ñöùc Gioan Phaoloâ II tôùi AÙcmeâni vaøo moät naêm sau, ngaøi traùnh khoâng duøng chöõ "dieät chuûng", maø chæ duøng kieåu noùi "Metz Yegheørn" (Toäi AÙc Lôùn Lao), voán laø töø ñöôïc ngöôøi AÙcmeâni duøng nhö ñoàng nghóa vôùi "dieät chuûng".
Tuy theá, vaøo luùc keát thuùc cuoäc vieáng thaêm, Ñöùc Gioan Phaoloâ II vaø Karekin II ñaõ kyù moät tuyeân boá môùi trong ñoù, caùc ngaøi leân aùn vieäc taän dieät 1.5 trieäu Kitoâ höõu AÙcmeâni "trong ñieàu thöôøng ñöôïc goïi laø cuoäc dieät chuûng ñaàu tieân cuûa theá kyû 20".
Thaùng Ba naêm 2006, khi Ñöùc Beâneâñíctoâ XVI tieáp Thöôïng Phuï AÙcmeâni cuûa Cilicia, ngaøi noùi tôùi "cuoäc baùch haïi kinh hoaøng ñaõ ñöôïc lòch söû ghi laïi döôùi danh xöng ñaùng buoàn laø Metz Yegheørn, toäi aùc vó ñaïi".
80 naêm tröôùc ñoù, vaøo thaùng Chín naêm 1915, Ñöùc Beâneâñíctoâ XV laø vò quoác tröôûng duy nhaát coâng khai can thieäp cho ngöôøi AÙcmeâni. Ngaøi göûi thö cho Vua Hoài Mohammed V trong ñoù, ngaøi laøm noåi baät tính nghieâm troïng cuûa caùc vuï thaûm saùt vaø yeâu caàu chaám döùt chuùng. Theo hoà sô cuûa Vatican, sau ñoù coøn nhieàu laù thö khaùc, nhöng khoâng coù keát quaû gì.
Laù thö naêm 1915 coù ñoaïn vieát: "chuùng toâi ñöôïc nghe bieát troïn boä daân soá cuûa nhieàu laøng maïc vaø thaønh phoá ñaõ bò buoäc phaûi boû nhaø cöûa vaø ñi tôùi nhöõng traïi taäp trung xa xoâi moät caùch khoå cöïc vaø ñau khoå khoâng dieãn taû noåi. Chuùng toâi xin ngaøi vì loøng ñaïi ñoä lôùn lao xoùt thöông vaø can thieäp cho daân toäc naøy".
Chöa coù söï nhaát trí höõu lyù trong vieäc giaûi thích caùc bieán coá
Theo Catholic World News, ngaøy 9 thaùng Tö naêm 2015, khi gaëp caùc giaùm muïc AÙcmeâni tôùi Roâma tham döï leã töôûng nieäm ngaøy 12 thaùng Tö naêm 2015, trong ñoù, Ñöùc Phanxicoâ toân phong Thaùnh Greâgoârioâ thaønh Narek, ngöôøi AÙcmeâni, leân haøng Tieán Só Hoäi Thaùnh, Ñöùc Giaùo Hoaøng cho hay: cuoäc dieät chuûng ngöôøi AÙcmeâni naêm 1915 "ñaët tröôùc chuùng ta boùng toái mysterium iniquitatis (maàu nhieäm toäi aùc). Ngaøi caàu xin ñeå buoåi leã töôûng nieäm naøy seõ "haøn gaén moïi veát thöông vaø ñaåy nhanh caùc cöû chæ cuï theå cuûa hoaø giaûi vaø bình an giöõa caùc quoác gia vaãn chöa lo lieäu ñeå ñaït tôùi söï nhaát trí höõu lyù trong vieäc giaûi thích caùc bieán coá ñau buoàn naøy".
Ñöùc Phanxicoâ ca ngôïi ngöôøi AÙcmeâni, vì vieäc hoï trôû laïi Kitoâ Giaùo naêm 301 ñaõ ñaùnh daáu buoåi ñaàu cuûa moät lòch söû laâu daøi vaø ñaùng töï haøo ñem ñeán cho caùc Kitoâ höõu ngaøy nay "moät gia taøi linh ñaïo vaø vaên hoùa dieäu kyø". Nhöng ngaøi nhaän ñònh raèng ngaøy nay moät soá Kitoâ höõu AÙcmeâni soáng ôû nöôùc ngoaøi, moät laàn nöõa, ñang gaëp nguy hieåm, nhaát laø taïi nhöõng nôi nhö Aleppo, Syria, "nôi 100 naêm tröôùc ñaây voán laø nôi nöông thaân an toaøn cuûa moät soá ít ngöôøi soáng soùt" cuoäc dieät chuûng cuûa caùc nhaø cai trò Thoå Nhó Kyø.
Ñi daây
Vieát veà cuoäc gaëp gôõ vôùi caùc giaùm muïc AÙcmeâni ngaøy 9 thaùng Tö, Ineùs San Martín cho raèng: Ñöùc Phanxicoâ vaãn muoán traùnh khoâng söû duïng chöõ "dieät chuûng", chæ noùi tôùi "töû ñaïo vaø baùch haïi" maø thoâi.
Theo coâ, Ñöùc Phanxicoâ bò dính cöùng giöõa hai thöïc taïi: muoán thöøa nhaän tai hoïa töøng giaùng xuoáng thieåu soá AÙcmeâni cuûa Thoå Nhó Kyø caùch nay 100 naêm nhö laø moät baùo tröôùc cuoäc baùch haïi caùc Kitoâ höõu hieän nay ôû Trung Ñoâng, nhöng ñoàng thôøi khoâng muoán laøm phaät loøng moät quoác gia voán coù trieån voïng hôn caû trong chính saùch oân hoaø giöõa loøng theá giôùi Duy Hoài Giaùo.
Coâ cuõng tieân ñoaùn raèng Ñöùc Phanxicoâ seõ khoâng söû duïng töø dieät chuûng trong nghi thöùc Chuùa Nhaät khi ngaøi chính thöùc cöû haønh vieäc töôûng nieäm bieán coá ñau thöông naøy. Tuy nhieân, moät thaønh vieân trong coäng ñoàng AÙcmeâni taïi Roâma cho hay nguyeân söï kieän cöû haønh thaùnh leã ñeå töôûng nieäm bieán coá ñaõ laø moät laäp tröôøng chính trò roài. "Baát keå ngaøi coù duøng töø dieät chuûng hay khoâng, chaéc chaén seõ coù phaûn öùng". Maø duø ngaøi coù söû duïng töø dieät chuûng vaøo Chuùa Nhaät chaêng nöõa, thì cuõng vaãn khoâng phaûi laø laàn ñaàu tieân.
Goïi ñích danh
Baûn tin Zenit ngaøy 12 thaùng Tö naêm 2015, töôøng thuaät Thaùnh Leã Töôûng Nieäm taïi Vatican cuøng ngaøy, quaû quyeát "Ñöùc Giaùo Hoaøng Goïi Vuï Thaûm Saùt Ngöôøi AÙcmeâni Laø Dieät Chuûng".
Trong Thaùnh Leã treân, Ñöùc Phanxicoâ noùi raèng "che daáu hay baùc boû toäi aùc gioáng vieäc ñeå veát thöông tieáp tuïc chaåy maùu maø khoâng chòu baêng boù noù!". Vaø trong söù ñieäp göûi Ngöôøi AÙcmeâni, ngaøi goïi vuï thaûm saùt 1.5 trieäu ngöôøi AÙcmeâni laø dieät chuûng. Ngaøi noùi: "Trong theá kyû tröôùc, gia ñình nhaân loaïi chuùng ta ñaõ soáng qua ba thaûm kòch lôùn lao vaø chöa coù tieàn leä. Thaûm kòch thöù nhaát, voán ñöôïc nhieàu ngöôøi coi laø 'cuoäc dieät chuûng ñaàu tieân cuûa theá kyû 20', giaùng xuoáng daân toäc AÙcmeâni, quoác gia Kitoâ Giaùo ñaàu tieân". Tuy ñöôïc trích töø baûn tuyeân ngoân chung do Ñöùc Gioan Phaoloâ II vaø Thöôïng Phuï Toái Cao AÙcmeâni Karekin II kyù naêm 2001, caùc lôøi leõ maïnh meõ naøy ñaõ laøm Thoå Nhó Kyø phaãn noä ñeán phaûi cho môøi ñaïi dieän cuûa Toøa Thaùnh tôùi Ankara ñeå phaûn ñoái.
Thöïc vaäy, caùc töôøng trình cho hay: chính phuû Thoå Nhó Kyø ñaõ cho môøi Ñöùc Toång Giaùm Muïc Antonio Lucibello, Ñaïi Dieän Toøa Thaùnh, tôùi ñeå haïch hoûi sau khi nghe Ñöùc Phanxicoâ goïi cuoäc thaûm saùt laø dieät chuûng, moät ñieàu chính phuû naøy luoân luoân tìm ñuû moïi caùch ñeå baùc boû.
Khi CNA goïi ñieän thoaïi tôùi Toøa Ñaïi Söù Thoå Nhó Kyø taïi Vatican, thì hoï töø choái khoâng bình luaän gì, nhöng toøa söù thaàn Toøa Thaùnh taïi Ankara thì xaùc nhaän: Ñöùc Söù Thaàn coù bò chính phuû Thoå môøi tôùi.
Trong khi ñoù, Boä Ngoaïi Giaùo Thoå Nhó Kyø ra tuyeân boá baøy toû "söï thaát voïng vaø buoàn saàu" cuûa hoï tröôùc lôøi nhaän xeùt cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng. Hoï cho raèng caùc lôøi leõ cuûa ngaøi chöùng toû söï maát tín nhieäm laãn nhau vaø ñi ngöôïc laïi söù ñieäp hoøa bình cuûa chính ngaøi.
Boä treân cuõng cho raèng lôøi leõ Ñöùc Phanxicoâ coù tính kyø thò, vì ngaøi chæ noùi tôùi caùc ñau khoå cuûa Kitoâ höõu, chöù khoâng noùi tôùi caùc ñau khoå cuûa ngöôøi Hoài Giaùo vaø baát cöù nhoùm toân giaùo naøo khaùc.
Trong caùc chieán thuaät ngoaïi giao cuûa Toøa Thaùnh, ngoaïi giao söï thaät, trong tröôøng hôïp naøy, ñaõ thaéng theá. Ñieàu naøy cho thaáy soá phaän ñau thöông cuûa caùc Kitoâ höõu trong lòch söû vaø hieän nay laø öu tieân haøng ñaàu nhö theá naøo trong tim oùc Ñöùc Phanxicoâ.
Vuõ Van An