Neáu khoâng coù muïc ñích
cuoäc ñôøi con ngöôøi thaät voâ nghóa
Neáu khoâng coù muïc ñích, cuoäc ñôøi con ngöôøi thaät voâ nghóa.
Roma (Avvenire 10-1-2013; Vat. 23-04-2013) - Phoûng vaán oâng Robert Spaemann, trieát gia ngöôøi Ñöùc.
Nhaät Baûn laø moät trong caùc quoác gia vaên minh vaø coù cung caùch toå chöùc cuoäc soáng höõu hieäu nhaát theá giôùi, nhöng cuõng laø quoác gia coù soá ngöôøi töï töû cao nhaát theá giôùi, khoaûng 30,000 ngöôøi moãi naêm.
Moät trong caùc nôi noåi tieáng maø nhieàu ngöôøi Nhaät choïn ñeå cheát laø caùnh röøng Aokigahara, meänh danh laø "caùnh röøng cheát" naèm döôùi chaân nuùi Phuù Só. Ñaây laø caùnh röøng roäng 3,500 maãu taây, nôi haøng traêm ngöôøi Nhaät ñaõ tìm ñeán ñeå keát lieãu cuoäc ñôøi mình, maø khoâng muoán cho ai hay bieát. Vì theá röøng Aokigahara coù nhieàu teân goïi khaùc nhö "Röøng töï töû" hay "Röøng ma quûy cuûa Nhaät Baûn". Töø naêm 1950 tôùi nay ñaõ coù 500 vuï töï töû taïi ñaây ñöôïc xaùc nhaän, vaø chæ noäi trong naêm 2004 ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy 108 töû thi, thöôøng chæ coøn laø caùc boä xöông ngöôøi, coù khi coøn daây thöøng treân coå. Xeáp haïng nhö nôi coù nhieàu ngöôøi töï töû caùnh röøng cheát Aokigahara chæ ñöùng haøng thöù hai sau caàu "Golden Gate" taïi San Francisco beân Hoa Kyø.
Moät trong nhöõng lyù do khieán cho nhieàu ngöôøi treân theá giôùi ngaøy nay töï töû ñoù laø söï chaùn chöôøng thaát voïng: hoï nhaän thaáy cuoäc ñôøi khoâng coøn coù yù nghóa gì nöõa, vaø vì theá khoâng ñaùng soáng nöõa. Do ñoù hoï quyeát ñònh töï töû vaø keát thuùc cuoäc soáng voâ nghóa cuûa mình. Trong nghóa ñoù caùi cheát töï töû laø haäu quûa cuûa chuû nghóa hö voâ: cuoäc ñôøi khoâng coù muïc ñích, thieáu caâu traû lôøi cho vaán naïn taïi sao. Con ngöôøi bò laïc höôùng trong moât theá giôùi, trong ñoù moät vaøi giaù trò truyeàn thoáng bò giaûm thieåu. Chaúng haïn nhö trong laõnh vöïc trieát lyù coù söï suïp ñoå cuûa chuû thuyeát muïc ñích hay thaàn hoïc, nhö trieát gia Christian Wolff ñaõ noùi caùch ñaây 100 naêm. Tö töôûng theo ñoù trong vieäc hieåu bieát theá giôùi chuùng ta khoâng chæ caàn ñeán naêng ñoäng nguyeân do - haäu quûa, maø cuõng caàn ñeán caâu hoûi veà muïc ñích maø moät vaät ñöôïc laøm ra hay ñöôïc coi laø toát laønh nöõa. Vaøo theá kyû XX ngöôøi ta ñaõ caát baøi ca taùng xaùc thaàn hoïc, vôùi lôøi tieân ñoaùn taùo baïo raèng thôøi gian caøng qua ñi thì thaàn hoïc laïi caøng cheát.
Nhöng trong nieân khoùa 1976-1977 giaùo sö Robert Spaemann, trieát gia coâng giaùo Ñöùc, ñaõ daäy moät ñeà taøi chöùng minh cho thaáy vieäc che môø thaàn hoïc ñaõ xaûy ra taïi sao vaø nhö theá naøo töø thôøi haäu Trung Coå, vaø ngaøy nay coù theå laøm gì ñeå phuïc hoài noù. Ñeà taøi naøy ñaõ ñöôïc sinh vieân Reinhard Loew ghi cheùp, roài ñöôïc söûa laïi vaø trôû thaønh cuoán saùch xuaát baûn naêm 1981 töïa ñeà "Caâu hoûi taïi sao". Naêm 2005 saùch ñöôïc giaùo sö Spaemann taùi baûn vôùi töïa ñeà "Caùc muïc ñích töï nhieân". AÁn baûn tieáng YÙ ñöôïc phaùt haønh hoài thaùng gieâng naêm 2013.
Ñaây laø moät taùc phaåm phaân tích lòch söû trieát hoïc ñoà soä: töø Platon cho tôùi tri thöùc luaän cuûa khoa hoïc hieän ñaïi, vaø coù gioïng ñieäu tranh luaän. Ñaây chaéc chaén laø taùc phaåm lôùn nhaát cuûa trieát gia Spaemann, laø trieát gia coâng giaùo Ñöùc noåi tieáng nhaát hieän nay. Giaùo sö Spaemann sinh naêm 1927 laø ngöôøi cuøng tuoåi vôùi Ñöùc Thaùnh Cha Bieån Ñöùc XVI, vaø thuoäc moät gia ñình trôû laïi Coâng Giaùo. Thaân phuï cuûa oâng goùa vôï cuõng ñaõ ñi tu vaø ñöôc thuï phong Linh Muïc.
Giaùo sö Spaemann ñaõ daäy trieát taïi caùc ñaïi hoïc Stuttgart, Haidelberg, Munich, Salzburg vaø Lublin, vaø laø taùc giaû cuûa treân 20 cuoán saùch cuõng nhö haøng chuïc baøi khaûo luaän veà caùc vaàn ñeà luaân lyù sinh hoïc, moâi sinh vaø nhaân quyeàn.
Sau ñaây chuùng toâi xin göûi tôùi quùy vò vaø caùc baïn baøi phoûng vaán giaùo sö Robert Spaemann veà caùc muïc ñích cuûa tö töôûng vaø haønh ñoäng cuûa con ngöôøi.
Hoûi: Thöa giaùo sö, xin giaùo sö cho bieát moät caùch ngaén goïn thaàn hoïc laø gì?
Ñaùp: Chuùng ta hieåu thaàn hoïc laø vieäc giaûi thích caùc tieán trình töø quan ñieåm muïc ñích cuûa chuùng. Khi moät ngöôøi böôùc vaøo trong moät quaùn aên vaø töï hoûi taïi sao, thì caâu traû lôøi laø ñeå aên caùi gì ñoù. Dó nhieân laø cuõng coù moät giaûi thích trung gian thuoäc loaïi vaät chaát, maø trieát gia Socrate ñaõ ñeà caäp tôùi roài. Khi ngöôøi ta hoûi Socrate taïi sao oâng laïi khoâng vöôït nguïc, thì oâng traû lôøi: vì ñoâi chaân toâi khoâng di chuyeån xa hôn. Vaø caâu traû lôøi cho caâu hoûi taïi sao ñoâi chaân laïi khoâng muoán ñi xa hôn laø bôûi vì toâi muoán ôû laïi ñaây. Trong tröôøng hôïp naøy giaûi thích khoa hoïc, traùi laïi, seõ mieâu taû söï co cöùng cuûa caùc baép thòt: nhöng maø nhö theá chæ laø giaûi thích moät nöûa thöïc taïi maø thoâi.
Hoûi: Nôùi roäng yù nieäm lyù trí moät chuùt. Ñaây laø moät môøi goïi maø Ñöùc Thaùnh Cha Bieån Ñöùc XVI ñaõ laøm nhieàu laàn, tröôùc heát laø trong dieãn vaên taïi Regensburg hoài naêm 2006. Vieäc taùi phuïc hoài thaàn hoïc coù laø moät con ñöôøng cho muïc ñích naøy hay khoâng thöa giaùo sö?
Ñaùp: Toâi khoâng noùi raèng thaàn hoïc laø con ñöôøng vaø söï nôùi roäng cuûa lyù trí laø muïc ñích. Ñuùng hôn laø söï nôùi roäng naøy coù haäu quûa laø vieäc phuïc hoài suy tö thaàn hoïc. Vôùi caâu hoûi taïi sao oâng vaøo quaùn aên khoâng chæ coù lyù khi traû lôøi laø bôûi vì ñoâi chaân cuûa toâi ñöa toâi tôùi ñoù, maø cuõng coù lyù khi khaúng ñònh raèng ñieàu naøy xaûy ra vì coù moät lyù ño: ñoù laø ñeå aên moät caùi gì ñoù. Coù lyù ñeå yù thöùc nhaän ra ñieàu aáy vaø nhaän ra söï kieän khi haïn cheá vaøo nguyeân do ngöôøi ta khoâng mieâu taû thöïc taïi moät caùch hoaøn toaøn.
Hoûi: Thöa giaùo sö, ngaøy nay ñaâu laø caùc chöôùng ngaïi ñoái vôùi vieäc phuïc hoài yù nghóa naøy cuûa thaàn hoïc?
Ñaùp: Ñaøng sau vieäc khöôùc töø thaàn hoïc ñaõ coù vaø vaãn coøn coù söï chuù yù lieân quan tôùi thieân nhieân. Suy tö thaàn hoïc cho pheùp hieåu caùc hieän töôïng; traùi laïi vieäc quan saùt vaø nghieân cöùu nguyeân do cuûa caùc hieän töôïng cho con ngöôøi quyeàn leøo laùi chuùng. Francis Bacon ñaõ dieãn taû ñieàu naøy moät caùch heát söùc höõu hieäu khi noùi: "Vieäc quan saùt caùc tieán trình töï nhieân döôùi khía caïnh höôùng ñi cuûa chuùng tôùi moät muïc ñích thì khoâ caèn, noù gioáng nhö moät trinh nöõ ñöôïc daâng mình cho Thieân Chuùa: coâ ta khoâng sinh ra caùi gì caû". Hay chuùng ta haõy nghó tôùi Thomas Hobbes, theo oâng hieåu bieát moät söï vaät coù nghóa laø "töôûng töôïng ra chuùng ta coù theå laøm gì vôùi söï vaät ñoù, moät khi chuùng ta chieám höõu ñöôïc noù". Ngaøy nay vieäc taùi khaùm phaù ra thaàn hoïc ñaõ baét ñaàu roài.
Caùc nhaø sinh hoïc ñaõ tìm caùch laõng queân thaàn hoïc, nhöng ñaõ khoâng thaønh coâng. Vaø nhö theá hoï ñaõ ñöa ra moät yù nieäm khaùc, ñoù laø yù nieäm "teleonomia", muïc ñích ñöôïc gaøi saün trong caùc cô quan vaø trong caáu truùc cuûa chuùng, moät caùi ñöôïc theâm vaøo thaàn hoïc, qua ñoù ngöôøi ta aùm chæ caùc tieán trình dieãn tieán nhö theå laø chuùng coù moät muïc ñích, nhöng maø trong thöïc teá chuùng chæ tuaân theo moät nguyeân do maùy moùc. Ñoái vôùi nhaø sinh hoïc, nhö John B.S. Haldane ñaõ vieát, thaàn hoïc "gioáng nhö moät ngöôøi yeâu moät coâ gaùi, khoâng theå soáng maø khoâng coù naøng, nhöng laïi khoâng muoán bò coâng chuùng troâng thaáy ñi vôùi naøng".
Hoûi: Treân bình dieän thaàn hoïc trong caùc naêm qua vieäc pheâ bình thuyeát tieán hoùa loaïi Darwin nhaân danh "moät keá hoaïch thoâng minh" ñaõ gaây oàn aøo. Giaùo sö coù cho raèng noù cuõng laø moät ñoùng goùp giuùp phuïc hoài thaàn hoïc hay khoâng?
Ñaùp: Toâi nghó raèng thuyeát "keá hoaïch thoâng minh" ñeà caäp ñeán moät ngöôøi ñöa ra keá hoaïch ôû beân ngoaøi theá giôùi, noù ñaõ ñöa ra aùnh saùng söï sôï haõi cuûa caû nhöõng ngöôøi thuø nghòch vôùi thaàn hoïc: ñoù laø söï sôï haõi Thieân Chuùa. Nieàm tin nôi Thieân Chuùa khoâng phaûi laø moät giaû thieát cuûa söï hieåu bieát caùc tieán trình thaàn hoïc, coù theå xaûy ra vôùi caùc phöông tieän töï nhieân cuûa lyù trí, neáu coù thì ñoù laø haäu quûa cuûa noù. Khi ngöôøi ta sôï haõi haäu quûa aáy, nghóa laø khi ngöôøi ta sôï haõi Thieân Chuùa, thì ngöôøi ta thöôøng tìm truù aån trong caùc giaûi phaùp töôûng töôïng vaø voâ lyù. Daàu sao ñi nöõa thì ñoù cuõng laø moät söï sôï haõi khoâng coù neàn taûng. Ñaáng taïo hoùa ôû beân ngoaøi caùc tieán trình cuûa söï taïo döïng. Noù gioáng nhö khi chuùng ta phaûi phaân tích moät cuoán phim lieân quan tôùi caùc vaán ñeà cuûa nhaân loaïi. ÔÛ nguoàn goác cuoán phim chaéc chaén laø phaûi coù moät ngöôøi hoaïch ñònh, neáu khoâng coù ngöôøi aáy, thì cuõng khoâng coù cuoán phim. Nhöng maø ngöôøi hoaïch ñònh aáy khoâng ñi vaøo trong caùc caûnh khaùc nhau cuûa cuoán phim. Ai coi cuoán phim coù theå hieåu bieát caùc lyù do coù giaù trò giuùp giaû thieát raèng coù moät keá hoaïch vieân taïo ra chuùng, saép xeáp chuùng, nhöng khoâng ñuïng maët ngöôøi aáy moät caùch tröïc tieáp. Cuõng theá, nhaø vaät lyù hoïc khoâng chaïm maët vôùi Thieân Chuùa. Chæ khi noùi veà vuï noå "Big Bang" khai nguyeân vuõ truï, khoa hoïc gia môùi ñöùng tröôùc moät böùc töôøng: nhöng maø beân kia böùc töôøng aáy coù caùi gì thì oâng ta khoâng theå noùi gì caû. Traùi laïi, moät ngöôøi tin thì coù theå coáng hieán moät giaûi thích, ñieàu naøy muoán noùi raèng caùc tham voïng cuûa lyù trí ñöôïc cuûng coá bôûi moái daây lieân keát vôùi ñöùc tin.
Hoûi: Taïi sao ngoân ngöõ laïi laø moät thaønh luõy cuûa thaàn hoïc nhö giaùo sö khaúng ñònh trong taùc phaåm "Caùc muïc ñích töï nhieân"?
Ñaùp: Bôûi vì ngoân ngöõ laø trung gian, trong ñoù xuaát hieän tröôùc tieân yù nghóa vaø trong ñoù caùc söï kieän, moät caùch khoâng theå giaûn löôïc ñöôïc, khoâng ñöôïc trình baày moät caùch ñôn thuaàn nhö chuùng laø, maø coù moät yù nghóa naøo ñoù, aùm chæ moät caùi gì ñoù. Chuùng nhö laø caùc bieåu töôïng cho moät caùi gì ñoù giaû thieát moät ngöôøi nhaän, moät ai ñoù coù theå hieåu chuùng. Moät nhaø sinh hoïc vieát saùch khoâng theå giaûi thích vieäc vieát saùch trong kieåu nguyeân do maùy moùc ñöôïc. Coù moät laàn khi thaûo luaän vôùi moät nhaø sinh hoïc taïi Tuebingen, sau baøi thuyeát trình cuûa oâng toâi ñaõ noùi raèng chuùng toâi khoâng chuù yù ñeán vieäc hieåu bieát caùc tieán trình thaàn kinh naõo boä naèm beân döôùi baøi thuyeát trình cuûa oâng, nhöng muoán hieåu xem ñieàu oâng ñaõ noùi coù ñuùng hay khoâng. Ngoân ngöõ khoâng theå bò huûy boû vaø ñaëc tính thaàn hoïc cuûa noù cuõng theá. Trieát gia Nietzsche ñaõ hieåu ñieàu naøy, vaø ñaõ thöøa nhaän raèng khi moät ngöôøi luùn saâu vaøo vieäc noùi chuyeän vaø vaøo vieäc lyù luaän, thì hoï bò hoûng roài, bôûi vì ngoân ngöõ chöùa ñöïng caùc ñieàu ñaõ bò hoùa ñaù, caùc sai laàm neàn taûng cuûa lyù trí.
(Avvenire 10-1-2013)
Linh Tieán Khaûi
(Radio Vatican)