Thieân Chuùa trôû laïi
trong ngheä thuaät
Thieân Chuùa trôû laïi trong ngheä thuaät.
Roma (Avvenire 17-02-2012; Vat. 28-02-2012) - Phoûng vaán Linh Muïc Francois Boespflug, doøng Ña Minh, giaùo sö ngheä thuaät toân giaùo veà söï kieän Thieân Chuùa phuïc thuø trong ngheä thuaät
Töø nhieàu thaäp nieân qua theá giôùi Taây AÂu tuïc hoùa tìm moïi caùch ñeå gaït boû Thieân Chuùa vaø söï thaùnh thieâng ra khoûi traùi tim con ngöôøi vaø cuoäc soáng xaõ hoäi. Ñieån hình laø chuû tröông thaùo gôõ caùc Thaùnh Giaù, aûnh töôïng khoûi caùc lôùp hoïc, baøn giaáy, coâng xöôûng, vaø caùc nôi coâng coäng. Lyù do mò daân thöôøng ñöôïc ñöa ra laø caùc bieåu töôïng toân giaùo aáy xuùc phaïm söï töï do cuûa nhöõng ngöôøi khoâng theo Kitoâ giaùo hay nhöõng ngöôøi voâ thaàn. Nhöng söï thaät laø xaõ hoäi taây aâu ñaõ ñaùnh maát ñi nieàm tin kitoâ cuûa mình, vaø khoâng muoán thöøa nhaän goác reã kitoâ cuûa neàn vaên hoùa taây aâu nöõa. Tuy nhieân, söï thaùnh thieâng bò neàn vaên hoùa tuïc hoùa taây aâu xoùa boû, laïi phuïc thuø trong ngheä thuaät.
Sau ñaây chuùng toâi xin göûi tôùi quùy vò vaø caùc baïn baøi phoûng vaán Linh Muïc Francois Boespflug, doøng Ña Minh, giaùo sö ngheä thuaät toân giaùo, veà söï kieän phuïc thuø naøy cuûa söï thaùnh thieâng trong ngheä thuaät. Trong 30 naêm qua cha Boespflug ñaõ khai tröông raát nhieàu con ñöôøng ñònh ñoaït giuùp hieåu bieát ngheä thuaät toân giaùo treân ranh giôùi giöõa thaàn hoïc vaø iconologia, töùc ngheä thuaät veõ caùc aûnh thaùnh treân goã. Cha cuõng thuyeát giaûng trong caùc khoùa hoïc veà ngheä thuaät thaùnh, do Baûo taøng vieän Louvre Paris toå chöùc. Cuoán saùch cuûa cha töïa ñeà "Thieân Chuùa vaø caùc hình aûnh cuûa Ngöôøi. Moät lòch söû cuûa Ñaáng Vónh Cöûu trong ngheä thuaät" laø moät cuoán saùch coå ñieån noåi tieáng, cuõng seõ ñöôïc xuaát baûn baèng tieáng YÙ trong thôøi gian tôùi ñaây. Cha cuõng môùi cho in moät cuoán saùch khaùc töïa ñeà "Tö töôûng cuûa caùc hình aûnh" vôùi söï coäng taùc cuûa baø Beùreùnice Levet, trong ñoù coù toùm taét tieåu söû cuoäc ñôøi vaø caùc sinh hoaït cuûa cha trong laõnh vöïc nghieân cöùu vaø daäy ngheä thuaät thaùnh.
Hoûi: Thöa cha Boespflug, cha laø chuyeân vieân ngheä thuaät thaùnh, xin cha cho bieát coù caàn phaûi coù moät naêng khieáu taâm lyù ñaëc bieät ñeå coù theå böôùc vaøo trong töông quan saâu xa vôùi moät taùc phaåm ngheä thuaät veõ caùc hình aûnh thaùnh treân goã hay khoâng?
Ñaùp: Ñeå coù theå böôùc vaøo trong töông quan vôùi moät böùc tranh, toâi nghó tröôùc heát caàn phaûi thanh taåy chính mình, töø boû caùc thaønh kieán coù theå coù, caùc löôïc ñoà phaân tích, caùc yù thöùc heä, caùc giaû thieát, vaø ñeå cho chính taùc phaåm taùc ñoäng treân chuùng ta, vì bình thöôøng taùc phaåm coù söùc maïnh dieãn taû cuûa noù. Ñöùng tröôùc moät taùc phaåm cuõng töông töï nhö khi chuùng ta ñöùng tröôùc moät ngöôøi khaùc. Caàn phaûi coù thôøi giôø ñeå laéng nghe taùc phaåm trong thinh laëng, vôùi moät thaùi ñoä trung laäp traøn ñaày loøng toát. Vaø nhö theá chuùng ta tìm caùch thaám nhaäp vaøo caûnh ñöôïc veõ trong caùi baûn chaát giaùc quan cuûa noù, qua caùc vuøng maàu saéc, vaø aùnh saùng, chìm ngaäp vaøo trong ñieàu maø Erwin Panofsky goïi laø "saân vaän ñoäng tieàn tranh veõ". Noùi moät caùch toùm taét, caàn phaûi coù söï giaûn dò, loøng toát vaø söï chuù yù. Söï voäi vaõ vaø thaùi ñoä khinh reû laø hai coá vaán toài teä nhaát. Trong giai ñoaïn hai coù tính caùch suy tö hôn, ñoù laø tìm ñeán vôùi caùc yù nieäm giaûi thích môùi coù ích lôïi.
Hoûi: Trong tröôøng hôïp ngheä thuaät toân giaùo, moät caùch ñaëc bieät tröôùc caùc dieãn taû veà Thieân Chuùa, maø cha laø moät chuyeân vieân noåi tieáng theá giôùi, coù caùi gì thay ñoåi khoâng?
Ñaùp: Trong caùc tröôøng hôïp naøy, chuùng ta thöôøng ñöùng tröôùc caùc chuû theå vöôït xa kinh nhgieäm coù theå caûm nhaän ñöôïc vaø chuùng tuøy thuoäc moät truyeàn thoáng. Truyeàn thoáng aáy laïi ñaõ nhaän ñöôïc raát nhieàu töø Thaùnh Kinh vaø söï giaûi thích kitoâ trong lòch söû Giaùo Hoäi. Giöõa taùc phaåm vaø ngöôøi chieâm ngaém taùc phaåm coù caùc ñoøi buoäc tröôùc khaùc nhau, moät loaïi vaên phaïm naøo ñoù, vaø chuùng trôû thaønh chính yeáu giuùp hieåu bieát caùc chuû yù cuûa taùc giaû. Thí duï trong vieäc dieãn taû Thieân Chuùa Ba Ngoâi, moät hoïa só Taây Ban Nha hay Italia phaûi chuù yù ñeán vaøi luaät leä cuûa truyeàn thoáng Taây Ban Nha hay truyeàn thoáng Italia.
Hoûi: Moät söï quaân bình vaø thaân thieát naøo ñoù coù theå coù tröôùc caùc taùc phaåm lôùn lao nhö "Chuùa Kitoâ Ñaáng Taïo Döïng" cuûa vaøi vöông cung thaùnh ñöôøng hay khoâng thöa cha?
Ñaùp: Ñaây laø caùc tröôøng hôïp ngoaïi leä ñaõ coù trong ngheä thuaät thôøi coå kitoâ, nhö trong vöông cung thaùnh ñöôøng thaùnh nöõ Pudenziana taïi Roma chaúng haïn. Noùi chung, caùc taùc phaåm naøy dieãn taû khaû naêng cuûa Thieân Chuùa laøm ñaày vuõ truï. Thaùnh Agostino noùi raèng Thieân Chuùa ôû trong söï toaøn veïn cuûa Ngöôøi taïi khaép moïi nôi.
Hoûi: Caùc tín höõu coâng giaùo vaø caùc tín höõu chính thoáng duy trì caùc yù nieäm rieâng veà caùc aûnh thaùnh tôùi möùc ñoä naøo thöa cha?
Ñaùp: Khoâng coøn coù theå noùi veà caùc khaùc bieät saâu xa lieân quan tôùi kieåu hay söï nhaäy caûm nöõa, nhöng vaãn coøn coù söï phaân bieät veà quy cheá hình aûnh toân giaùo. Beân Ñoâng Phöông thì vieäc gaén boù vôùi phuïng vuï laø chính yeáu, beân caïnh ñoù laø xaùc tín raèng hình icone veõ treân goã laø trung taâm cuûa moät cuoäc gaëp gôõ coù söùc maïnh bieán ñoåi con ngöôøi vaø haàu nhö coù giaù trò bí tích. Coøn beân Taây Phöông, vôùi thôøi gian caùc chieàu kích daäy doã vaø kieåu maãu cuõng ñaõ chieám ñöôïc beà daày lôùn. Caùc khaùc bieät naøy coù theå trao ban söï phong phuù cho caû hai beân, nhöng toâi chuù yù ghi nhaän raèng beân Ñoâng Phöông ngaøy nay laïi taùi nôû hoa caùc caùm doã cuûa moät thaùi ñoä ñoùng kín hay moät quan nieäm phaân bieät laønh döõ giöõa ngheä thuaät veõ aûnh ñaïo treân goã beân Ñoâng Phöông, ngaët nhieäm, vaø trung thaønh vôùi truyeàn thoáng, vaø caùc ngheä só coù oùc töôûng töôïng hay thay ñoåi.
Hoûi: Thöa cha, töông quan giöõa ñöùc tin cuûa ngöôøi ngheä só vaø söï linh höùng laø vaán ñeà ñaõ luoân luoân ñöôïc baøn caõi. Ñaâu laø quan ñieåm cuûa cha veà vaán ñeà naøy?
Ñaùp: Beân Ñoâng Phöông cuõng nhö beân Taây Phöông, khoâng bao giôø ñöôïc ñaùnh giaù thaáp khaû naêng dieãn taû nieàm tin cuûa caùc ngheä só trong caùc taùc phaåm cuûa hoï. Noùi chung coù theå ñeà caäp tôùi chieàu kích vinh danh cuûa ngheä thuaät, coù khaû naêng ñöa chuùng ta leân tôùi trôøi - nhö moät loaïi traàm höông baèng maàu bay leân trôøi - nhö laø lôøi chuùc tuïng Ñaáng Taïo Hoùa thöôøng khi raát xaùc tín. Toâi nghó tôùi icone Thieân Chuùa Ba Ngoâi cuûa Nicoletto Semitecolo, hoaït ñoäng trong vuøng Veneto ñoâng baéc Italia hoài theá kyû thöù XIV. Tröôùc taùc phaåm môùi meû vaø hoøa hôïp naøy thì khoâng theå khoâng tieáp nhaän ñöôïc nieàm tin thaät söï saâu xa, ñaõ thuùc ñaåy hoïa só söû duïng heát taøi naêng cuûa mình ñeå thöïc hieän böùc veõ aáy.
Hoûi: Ñoái vôùi cha, khi dieãn taû Thieân Chuùa thì moïi theá heä ñeàu keát thuùc baèng vieäc töï thuù. Cha muoán noùi gì khi khaúng ñònh nhö vaäy?
Ñaùp: Ñaây laø moät vaán ñeà khoù. Nhöng toâi coù caûm töôûng laø cho tôùi nay ngöôøi ta ñaõ quaù lô laø ñoái vôùi söï moøn moûi töï nhieân cuûa caùc lôøi noùi vaø caùc hình thöùc trong doøng thôøi gian. Tôùi luùc trong ñoù moät theá heä, ñeå coù theå tieáp tuïc dieãn taû traøn ñaày nieàm tin cuûa mình, caûm thaáy nhu caàu phaûi canh taân moät phaàn caùc hình thaùi rieâng, vaø taïo ra moät töø ngöõ môùi. Lieân quan tôùi vaán ñeà naøy toâi thaáy caùc söù ñieäp môùi ñaây cuûa Ñöùc Thaùnh Cha Bieån Ñöùc XVI thaät laø taùo baïo, khi ngaøi ñeà caäp tôùi söï meät nhoïc cuûa vieäc tin. Caû trong hoäi hoïa cuõng theá, chaéc chaén doïc daøi caùc theá kyû söï soi moøn töï nhieân ñaõ laø moät caàu nhuùn ñònh ñoaït ñoái vôùi vieäc canh taân caùc hình thaùi.
Hoûi: Thöa cha, beân Phaùp, ñaõ naûy sinh ra moät cuoäc tranh luaän chung quanh "Ñaáng Cöùu Theá Salvator Mundi" cuûa Antonello da Messina, ñöôïc trình baày laïi trong vôû kòch "Veà yù nieäm göông maët nôi Chuùa Con" cuûa ngheä só Romeo Castellucci, ngöôøi YÙ. Cha coù ngaïc nhieân khoâng?
Ñaùp: Toâi tin raèng ñaây laø moät trieäu chöùng cuûa tình traïng neàn vaên hoùa taây phöông ñöùng tröôùc Kitoâ giaùo, maø toâi khoâng bieát noù coá yù tôùi möùc naøo. Göông maët cuûa Chuùa Kitoâ laø moät daáu veát trôû ñi trôû laïi moät caùch maïnh meõ, trong luùc Lieân Hieäp AÂu chaâu thaát baïi trong vieäc tuyeân xöng goác reã kitoâ cuûa mình; trong luùc caùc xaõ hoäi tuïc hoùa aùp ñaët baét caùc giaùo sö phaûi im laëng khoâng ñöôïc noùi veà Thieân Chuùa; trong luùc caùc ngheä só lô laø vôùi ñeà taøi dieãn taû Thieân Chuùa. Daáu veát naøy khoâng theå xoùa nhoøa ñöôïc, maëc duø noù cuõng chòu caùc taán kích nhö xaûy ra trong vôû kòch cuûa Romeo Castellucci. Chuùa Kitoâ laø chìa khoùa phaåm giaù thieân linh cuûa chuùng ta, vaø trong vôû kòch Ngöôøi laø chöùng nhaân cuûa tình traïng suy ñoài vaät lyù cuûa moät con ngöôøi khoâng kieåm soaùt ñöôïc thaân xaùc cuûa mình nöõa. Ñaây laø moät söï ñoái chieáu cuûa söùc maïnh dieãn taû lôùn lao.
Hoûi: Ñoái khaùng giaû, söï ñoái chieáu cuõng laø vieäc keùo daøi caùi nhìn vôùi moät taùc phaåm thaùnh duy nhaát, coù ñuùng theá khoâng thöa cha?
Ñaùp: Ñuùng vaäy. Caû ñieàu naøy nöõa cuõng khieán cho chuùng ta phaûi suy tö. Noùi chung, toâi tin raèng nhaân ñöùc chuù yù coù theå kieåm thöïc caùi nhìn cuûa chuùng ta cuõng nhö thính giaùc cuûa chuùng ta. Trong taùc phaåm töïa ñeà "Söï chôø ñôïi cuûa Thieân Chuùa", baø Simon Weil yeâu caàu phaûi coù nhaân ñöùc naøy, laø nhaân ñöùc thaät ra coù theå trôû thaønh chìa khoùa canh taân tinh thaàn vaø khaû naêng hieåu bieát cuûa chuùng ta. Moãi ngaøy chuùng ta chöùng kieán caûnh moät caùi thaùp Babel hình aûnh ñích thaät. Söï hoãn ñoän bieán ñoåi chuùng ta, vieäc choàng chaát caùc hình aûnh ñaùnh maát ñi söï höôûng neám ngheä thuaät. Vì theá chuùng ta phaûi hoïc tieáp xuùc vôùi moät soá hình aûnh ñöôïc löïa choïn moät caùch kyõ löôõng.
(Avvenire 17-2-2012)
Linh Tieán Khaûi
(Radio Vatican)